syjonizm,
ideologia odrodzenia narodowego Żydów przez stworzenie w Palestynie własnego państwa, sformułowana w końcu XIX w.;
syjonizm
Encyklopedia PWN
ob. stanowi podstawę ideologii państwowej Izraela; także ruch społeczno-polityczny we wszystkich większych skupiskach Żydów na świecie (przed powstaniem 1948 państwa Izrael, głównie w Europie Środkowowschodniej). Terminu syjonizm pierwszy użył 1890 N. Birnbaum w swoim piśmie „Selbstemanzipation”; 1882 L. Pinsker głosił ideę samowyzwolenia się Żydów europejskich przez emigrację, działające zaś głównie w Rosji i Rumunii grupy tzw. Miłośników Syjonu jedynej szansy zachowania narodowej odrębności upatrywały w powrocie do Ziemi Obiecanej. Nieskuteczność koncepcji asymilatorskich, rosnący antysemityzm, pogromy w Rosji — wszystko to przyczyniło się do przychylnego przyjęcia tez T. Herzla (Der Judenstaat 1895), twórcy świeckiego, politycznego syjonizmu; wg niego jedyny sposób rozwiązania kwestii żydowskiej i ukształtowania z Żydów nowoczesnego narodu to powstanie samodzielnego państwa żydowskiego Herzl stanął na czele Światowej Organizacji Syjonistycznej (ŚOS), powołanej na I Kongresie Syjonistycznym w Bazylei, gdzie za cel ruchu uznano „stworzenie Żydom w Palestynie zagwarantowanego prawem domostwa”. Syjonizm rozwijał się w warunkach ostrej konfrontacji ideowej z konkurencyjnymi ideologiami głoszonymi przez ortodoksów religijnych, fołkistów i socjalistów (Bund), zarzucających mu utopijność i szkodliwość. Syjonizmowi szybko nadano formy organizacyjne: 1899 założono własny bank (Jewish Colonial Trust, przekształcony w Bank Leumi le-Israel), 1901 — Żydowski Fundusz Narodowy (Keren Kajemet le-Israel) na wykup ziemi pod żydowskie osiedla, afiliowano przy ŚOS religijną partię Mizrachi, oraz socjalistyczną Poalej Syjon. Zasługą syjonizmu było odrodzenie języka hebrajskiego i rozbudzenie politycznej aktywności wśród Żydów we wschodniej Europie, gdzie zyskał on najsilniejsze poparcie. Niepowodzenie prób szybkiej realizacji osadnictwa żydowskiego w Palestynie przez wywieranie za pośrednictwem monarchów europejskiej presji na Turcję, doprowadziło do wyłonienia się w syjonizmie tendencji terytorialistycznej, gotowej tymczasowo zaakceptować przyjęcie na cele osadnictwa żydowskiego jakichkolwiek obszarów pozaeuropejskich; brytyjską propozycję przekazania Żydom Ugandy uniemożliwił 1903 zdecydowany opór przedstawicieli Żydów rosyjskich. Wśród różnych tendencji w syjonizmie wyróżnić należy: syjonizm kulturalny (zapoczątkowany przez Achada ha-Ama), traktujący Palestynę jako centrum duchowe; syjonizm socjalistyczny (sformułowany przez N. Syrkina i B. Borochowa), upatrujący w masowej emigracji do Palestyny szansy produktywizacji i uzdrowienia struktury społecznej ludności żydowskiej; syjonizm syntetyczny (reprezentowany przez L. Brandeisa, N. Sokołowa, Ch. Weizmanna, D. Wolffsohna), łączący wizjonerstwo z praktycyzmem, akcentujący potrzebę pracy na rzecz współczesnej diaspory żydowskiej (edukacja i przysposobienie zawodowe, rozwój świeckich instytucji kulturalnej i społecznej, partie polityczne, ruch kolonizacyjny).
Silnym oparciem i impulsem w rozwoju syjonizmu stała się tzw. deklaracja Balfoura z 2 XI 1917, wyrażająca intencję stworzenia w przyszłości „żydowskiego domu narodowego” w opanowanej przez Brytyjczyków Palestynie. Przyczyniła się ona do wzmożonego napływu osadników żydowskich oraz szybkiego wzrostu liczby członków organizacji syjonistycznych (1914–21 z 217 tys. do 856 tys.). W miarę powiększania się osadnictwa żydowskiego w Ziemi Świętej narastał konflikt z miejscową ludnością arabską, co spowodowało stopniowe ograniczanie przez bryt. władze mandatowe rozmiarów imigracji żydowskiej, aż do drastycznych redukcji liczby wydawanych zezwoleń w końcu lat 30. Popularność zdobył wówczas kierunek rewizjonistyczny W. Żabotyńskiego, dążący do rozbudowy własnych struktur militarnych i osiągnięcia celów ruchu syjonistycznego siłą; 1935 kierunek ten oderwał się od ŚOS. Pod wpływem narastającego w Europie antysemityzmu ŚOS wyraziła zgodę (1937) na proponowany przez Komisję Peela podział Palestyny na część arabską i żydowską. Rozszerzała się współpraca z żydowskimi organizacjami niesyjonistycznymi za pośrednictwem zał. 1929 Agencji Żydowskiej.
Na ziemiach pol., poza Galicją, syjonizm uaktywnił się dopiero w okresie I wojny świat. i szybko rozwinął się po odzyskaniu niepodległości 1918. W sejmie II kadencji partie syjonistyczne zdobyły 32 mandaty spośród 47 mandatów partii żydowskich. Dalszy rozwój utrudniały nieustanne podziały wewn. i luźna struktura organizacyjna (4 federacje z ośr. w Warszawie, Krakowie, Lwowie i Wilnie). Czołowi działacze syjonistyczni w Polsce: N. Sokołow, I. Grünbaum, O. Thon, I. Schwarzbart, E. Sommerstein, M. Hartglas; organy prasowe: „Hacefira”, „Hajnt”, „Der Moment”, „Nasz Przegląd”.
Bezsilność wobec metodycznej zagłady Żydów realizowanej przez III Rzeszę sprawiła, iż ruch syjonistyczny wysunął hasło szybkiego utworzenia w Palestynie „Żydowskiego Commonwealthu” (1943); w sprzyjającej powojennej koniunkturze polit. doprowadziło to do powstania V 1948 państwa Izrael. W dziejach syjonizmu rozpoczęła się nowa epoka, w której za cel zasadniczy uznano: „konsolidację państwa izraelskiego gromadzenie Żydów na terenie tego państwa i wykuwanie jedności narodu żydowskiego”. Podtrzymywanie jedności Żydów rozsianych w diasporze i umacnianie ich związków z Izraelem powodowało niekiedy oskarżenia syjonizmu o „podwójną lojalność”; Izrael zdecydowanie odrzucił próby ingerencji ŚOS w sprawy swej polityki międzynar., a jego pierwszy premier (do 1963) Ben Gurion krytykował zaniechanie agitacji emigr. w bogatych państwach zachodnich i zastępowanie jej pomocą materialną dla Izraela; tzw. program jerozolimski, uchwalony 1968, nałożył na członków ruchu obowiązek akceptowania własnej emigracji do Palestyny jako celu ostatecznego. Syjonizm był bezwzględnie zwalczany przez wszystkie rządy krajów komunist. jako „szczególnie niebezpieczna” forma nacjonalizmu. Dlatego większość zwolenników syjonizmu wyemigrowała z Polski w pierwszych latach po II wojnie świat., na pocz. 1950 została zakazana wszelka ich działalność. W III 1968 oskarżenia o sympatie dla syjonizmu stanowiły pretekst do antysemickich czystek. Konflikt arabsko-izrael. i poparcie polit. udzielane Arabom przez ZSRR i kraje komunist. doprowadziły do rezolucji ONZ nr 379 (XI 1975), określającej syjonizm jako jedną z form rasizmu i dyskryminacji rasowej; rezolucję tę anulowano dopiero 1992.
Daniel Grinberg
