śródziemnomorski, region
 
Encyklopedia PWN
śródziemnomorski, region,
region obejmujący kraje basenu M. Śródziemnego, wyróżniające się specyficznymi, śródziemnomor. cechami krajobrazu w zbliżonych warunkach klimatycznych, ukształtowanego w trakcie trwającego tysiące lat rozwoju cywilizacji.
Granice regionu nie są ściśle określone. Jego południowy zasięg wyznacza granica Sahary, od wschodu zasięg ogranicza Pustynia Syryjska i suche wnętrze Anatolii. Granica północna przebiega wzdłuż pasm G. Dynarskich, Alp i wyżyn Masywu Centralnego. Ze względu na zróżnicowanie społ.-ekon. i kulturowe, r.ś. dzieli się na 4 regiony niższego rzędu. Pierwszy tworzą śródziemnomor. części państw zachodnioeur.: Hiszpanii, Francji, Włoch, Słowenii i Chorwacji. Drugi to śródziemnomor. kraje Europy Wschodniej, czyli Czarnogóra, Albania, Macedonia Północna i Grecja. Trzeci region Lewant, obejmujący zachodnią i południową Turcję, tworzą kraje wschodniego wybrzeża M. Śródziemnego oraz wąski pas wybrzeża afryk. w Egipcie i często włączanej do tego regionu Libii. Czwarty region to Maghreb (arabski, ‘zachód’), do którego zalicza się części Tunezji, Algierii i północnego Maroka, położone poza zasięgiem Sahary. Jedność krajobrazowa r.ś. ma swoje źródło w położeniu, kształcie i szczególnych cechach M. Śródziemnego. Cechy te od zarania cywilizacji skłaniały mieszkańców nadmor. krain do podejmowania żeglugi i do form działalności, które są określane mianem „gospodarki śródziemnomorskiej”.
M. Śródziemne ciągnie się z zachodu na wschód na dł. 3740 km, o średniej szer. ok. 600 km. Ta głęboka wyrwa między Afryką i Europą, rozciągająca się od O. Atlantyckiego do Azji, jest konsekwencją trwających nadal ruchów tektonicznych orogenezy alpejskiej. Wiąże się z nimi obecność wielu półwyspów i wysp oraz górzysty charakter większości wybrzeży. M. Śródziemne ma także duży wpływ na klimat. Dzięki niemu wilgotne masy powietrza z O. Atlantyckiego łatwo wnikają w głąb zwartej masy lądowej, jaką tworzy Eurazja z Afryką. Podczas zimy docierają one do wybrzeża lewantyńskiego. Latem natomiast, kiedy strefa podzwrotnikowa znajduje się pod wpływem cyrkulacji wschodniej, w r.ś. panuje pogoda typowa dla obszarów zwrotnikowych. Nieobecność opadów podczas lata to okoliczność niezbyt korzystna dla rolników, ale od tysiącleci stanowiła ważny czynnik rozwoju żeglugi i handlu morskiego. Rozwijały się one w r.ś. od zarania cywilizacji. Kreteńczycy już na pocz. II tysiąclecia p.n.e. utrzymywali kontakty handl. z Egiptem. Około 1500 p.n.e. ich miejsce zajęli Fenicjanie, którzy stworzyli sieć kolonii na wszystkich wybrzeżach. Podobne osiągnięcia były też udziałem Greków. Rzymianie uczynili M. Śródziemne wewn. akwenem swojego imperium. Był to jedyny okres w dziejach, kiedy r.ś. znajdował się w granicach jednego państwa. Jego podział nastąpił w średniowieczu. Część południową (przejściowo z Płw. Iberyjskim) opanowali Arabowie, a wybrzeże północne zostało podzielone na część zachodnią — feudalną i katol., oraz część wschodnią — bizantyńską. Ta ostatnia została w wyniku inwazji tureckiej w końcu średniowiecza zredukowana do fragmentu Płw. Bałkańskiego. Mimo tych podziałów, M. Śródziemne w dalszym ciągu pozostawało w centrum świat. polityki i gospodarki, gdyż tędy prowadziły najważniejsze szlaki handl. z Europy Zachodniej do Indii. Największymi potęgami gosp. były wówczas miasta wł. pośredniczące w handlu ze Wschodem, a zwłaszcza Wenecja i Genua. Upadek handlu lewantyńskiego po zdobyciu Bizancjum przez Turków oraz odkrycie bezpiecznej drogi mor. do Indii przez Vasco da Gamę 1498 spowodowały, że M. Śródziemne znalazło się na uboczu gł. nurtu rozwoju. Prymat w świat. gospodarce i polityce przypadł narodom północno-zachodniej Europy, które jednak przejęły gł. zdobycze cywilizacji śródziemnomor., w tym odziedziczoną po Grekach naukę eksperymentalną. Twórczy rozwój tego dorobku stał się podstawą rewolucji przem., która pozwoliła zachodnim Europejczykom uzyskać hegemonię nad światem, co spowodowało z kolei rozpowszechnienie zdobyczy cywilizacji śródziemnomor. (zachodniej). M. Śródziemne odzyskało swoje znaczenie komunik. po wybudowaniu Kanału Sueskiego 1869. Trzy wieki zastoju gosp. sprawiły jednak, że kraje leżące wzdłuż tego szlaku mor. długo nie mogły wejść na drogę szybkiego rozwoju. Nie zostały uprzemysłowione, pozostając przy tradycyjnym rolnictwie i rzemiośle. Osłabiło to siłę nabywczą społeczeństw śródziemnomor. i ich zdolność do rozwoju handlu. Różnice w poziomie rozwoju, między r.ś. a środkową i północną częścią Europy, pozostały widoczne do dzisiaj. Synonimem ubóstwa jest nadal hiszp. Andaluzja, wł. regiony Mezzogiorno, oddalone od gł. metropolii obszary Grecji, Turcji i większości pozostałych państw regionu. Szansą na zmianę tej sytuacji był rozwój przetwórstwa ropy naftowej, którą zaczęto wydobywać w latach 60. i 70. XX w. na północnej Saharze. O wiele większe znaczenie ma turystyka, która stała się gł. źródłem dochodu. R.ś. uzyskuje ponad połowę świat. wpływów finansowych z turystyki. Tym, co przyciąga miliony turystów każdego roku są malownicze, nadmor. krajobrazy, niezawodna letnia pogoda oraz nasycenie krajobrazu zabytkami. Na egzotykę regionu składają się zarówno nie znane w strefie umiarkowanej sposoby gospodarowania (uprawa oliwek, cytrusów, sztuczne nawadnianie), jak i znacznie wolniejsze tempo i styl życia tutejszych mieszkańców. Ubocznym skutkiem masowego napływu turystów i ekspatriantów oraz rozwoju budownictwa było rosnące zanieczyszczenie wód M. Śródziemnego, które jednak — dzięki wysiłkom większości państw nadmor., zostało powstrzymane. O wiele trudniejszym do rozwiązania problemem jest narastające napięcie między narodami reprezentującymi 3 monoteistyczne religie obecne w regionie: judaizm, chrześcijaństwo i islam. Napięcie to powoduje konflikty zbrojne, które stawiają pod znakiem zapytania nie tylko jedność regionu, ale możliwość dalszej koegzystencji jego mieszkańców.
Witold Wilczyński
Bibliografia
K. Łomniewski, J. Zaleski, L. Żmudziński Morze Śródziemne, Warszawa 1974;
F. Braudel, F. Coarelli, M. Aymard Morze Śródziemne. Region i jego dzieje, Gdańsk 1982;
G. Campione Monotheism and Conflict in the Mediterranean Region, w: Religion, Ideology and Geographical Thought, eds U. Wardenga, W. Wilczyński, Kielce 1998;
E.Ch. Semple The Geography of the Mediterranean World: Its Relation to Ancient History, New York 1971.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia