sprawiedliwość społeczna
 
Encyklopedia PWN
sprawiedliwość społeczna,
kategoria społeczno-polityczna i prawna o historycznie zmiennej treści, będąca bądź opisem faktycznego stanu rzeczy, bądź (częściej) postulatem;
spełnia funkcję kryterium oceny stosunków społecznych, odgrywa rolę zasady, wzorca, ideału; jest przeniesieniem etycznej i prawnej idei (zasady) sprawiedliwości w sferę stosunków społeczno-gospodarczych między wielkimi zbiorowościami.
Sprawiedliwość społeczna może być pojmowana jako cecha ustroju politycznego i porządku prawnego, charakteryzująca się zobiektywizowanymi i jednakowymi dla wszystkich obywateli i grup społecznych kryteriami oceny praw i obowiązków, zasług i win, wymaganiem bezstronności w funkcjonowaniu organów państwowych, administracyjnych, rządowych, prokuratorskich i służb porządkowych. Może też być rozumiana jako cecha stosunków społecznych i wówczas oznacza sposób traktowania określonych grup oraz jednostek ze względu na ich przynależność do takich czy innych klas, warstw, narodów, wspólnot religijnych, ras, płci itp. Tak rozumiana sprawiedliwość społeczna odnosi się do: równoprawności lub nierównoprawności grup społecznych i ich członków, oceny słuszności i adekwatności zasad i kryteriów podziału dóbr materialnych, wpływów i władzy, oraz wartości duchowych (autorytetu, uznania, prestiżu). Sposób pojmowania idei sprawiedliwości społecznej zależy od właściwości kręgu cywilizacyjno-kulturowego, klimatu epoki, interesów i mentalności poszczególnych narodów, wspólnot wyznaniowych, regionalnych i od lokalnych tradycji. Sposób i stopień realizacji tej idei zależy nie tylko od jej interpretacji, ale również od układu sił politycznych. Cechami wspólnymi zróżnicowanych wyobrażeń i pojęć sprawiedliwości społecznej są, w powiązaniu z zasadą odpowiedzialności za dobro wspólne narodu i ludzkości (interes powszechny) oraz zasadą solidarności ludzkiej, następujące postulaty: wyeliminowanie ze stosunków między ludźmi krzywdy, wyzysku, ucisku i przemocy, dyskryminacji rasowej, płciowej, religijnej lub politycznej, zniesienie niezasłużonego uprzywilejowania społecznego, zapewnienie wszystkim równości szans i równouprawnienia, uniemożliwienie życia kosztem innych.
Od czasów Arystotelesa jest rozróżniana sprawiedliwość redystrybutywna (wyrównawcza) i sprawiedliwość dystrybutywna (rozdzielcza). Sprawiedliwość redystrybutywna oznacza przyznawanie dóbr i świadczeń według zasady równym za równe. Zakłada się równowartość dóbr oraz wkładu pracy w oderwaniu od indywidualnego zróżnicowania, możliwości i uzdolnień. W tym sensie ma charakter wyrównawczy (kompensowanie braków tym, którzy są pod jakimś względem słabsi lub upośledzeni). Sprawiedliwość dystrybutywna odnosi się do sfery rozdziału dóbr lub świadczeń w zależności od oceny znaczenia, niezbędności i wkładu pracy grup oraz jednostek według zasady „jednemu mniej, drugiemu więcej”. W praktyce, np. w polityce społecznej, obydwa te wzorce wzajemnie się przeplatają, uzupełniają i ograniczają zarazem. Idea sprawiedliwości społecznej jest akcentowana w doktrynach rewolucyjnych lub reformatorskich, a także w koncepcjach solidaryzmu społecznego. W doktrynach liberalnych, a zwłaszcza konserwatywnych, raczej kwestionuje się kolektywne ujęcie problemu sprawiedliwości, kładąc nacisk na indywidualistycznie rozumianą sprawiedliwość jako powszechną zasadę moralną i prawną.
Idea sprawiedliwości społecznej inspirowała wiele utopijnych wizji doskonałego państwa i społeczeństwa. Pod hasłami sprawiedliwości społecznej organizowały się w 2. połowie XIX i w XX w. masowe ruchy społeczne, w tym klasowe (robotniczy, chłopski), często radykalne (np. komunistyczny), a także populistyczne (np. oficjalne samookreślenie peronizmu — justycjalizm, od łac. iustitia ‘sprawiedliwość’). W imię sprawiedliwości społecznej dokonywały się radykalne rewolucje społeczne, m.in. komunistyczne, uwieńczone próbą wprowadzenia tzw. ustroju sprawiedliwości społecznej. Alternatywą dla rozwiązań radykalnych i zachowawczych były reformistyczne koncepcje i rozwiązania ustrojowe socjaldemokratyczne lub chadeckie. Problem sprawiedliwości społecznej zajmuje ważne miejsce we współczesnych nurtach chrześcijańskiej myśli społecznej i w doktrynie społecznej Kościoła katolickiego. Po II wojnie światowej i dekolonizacji idea sprawiedliwości społecznej coraz częściej jest odnoszona do stosunków między narodami i państwami o nierównym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego (koncepcjanowego międzynarodowego ładu ekonomicznego, Klub Rzymski, koncepcje J.K. Galbraitha, G. Myrdala, Karta Socjalna Wspólnoty Europejskiej).
W nurtach lewicowych i plebejskich, a także populistycznych, idea sprawiedliwości społecznej jest ściśle powiązana z ideą równości społecznej (w wersjach wyrafinowanych lub w prymitywnych schematach tzw. urawniłowki). Z kolei w nurtach socjalno-liberalnych idea sprawiedliwości społecznej silniej jest wiązana z pojęciem wolności.
Idea sprawiedliwości społecznej należy do uniwersalnych, niezwykle żywotnych, a zarazem spornych wartości, obecnych w różnych doktrynach politycznych, a także w potocznych wyobrażeniach i kryteriach oceny stosunków gospodarczych i prawnopolitycznych.
Bibliografia
Ch. PERELMAN O sprawiedliwości, Warszawa 1959;
E. ŻYRO Pojęcie sprawiedliwości u Karola Marksa, Warszawa 1966;
W. LANG, J. WRÓBLEWSKI Sprawiedliwość społeczna i nieposłuszeństwo obywatelskie w doktrynie politycznej USA, Warszawa 1984;
W. SADURSKI Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988;
J. RAWLS Teoria sprawiedliwości, Warszawa 1994;
T. ZIELIŃSKI Labirynt praw i obyczajów, Warszawa 2001.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia