sprawa wschodnia
 
Encyklopedia PWN
sprawa wschodnia, kwestia wschodnia,
umowna nazwa sprzeczności międzynar. związanych z zarysowującym się od końca XVIII do pocz. XX w. rozpadem Turcji (imperium wielonar.) i walką Austrii (później Austro-Węgier), Wielkiej Brytanii, Prus (od 1871 Niemiec), Rosji i Francji o podział jej ziem, przede wszystkim posiadłości europejskich.
Okres od końca XVIII w. do wojny krymskiej 1853–56 charakteryzowała przewaga na Bliskim Wschodzie Rosji, która umocniła się (Küczük Kajnardży) nad M. Czarnym. Po zdobyciu 1812 na Turcji Besarabii Rosja coraz bardziej ingerowała w wewn. sprawy imperium osmańskiego; pod pretekstem obrony jego chrześc. poddanych, współdziałając z Wielką Brytanią i Francją, przyczyniła się do wyzwolenia 1830 Grecji; zapewniła też (z zachowaniem wasalnej zależności od Turcji) autonomię Serbii, Mołdawii i Wołoszczyźnie; dalsze próby rozszerzenia wpływów Rosji w Turcji spotkały się z przeciwdziałaniem Wielkiej Brytanii oraz Francji i doprowadziły do wojny krymskiej, zakończonej klęską Rosji, którą na mocy traktatu paryskiego 1856 pozbawiono (do 1871) prawa utrzymywania floty wojennej na M. Czarnym. Nastąpił wówczas wzrost zainteresowania Turcją — jako źródłem surowców i rynkiem zbytu — ze strony Wielkiej Brytanii, Francji i Austrii (zajęcie przez Wielką Brytanię 1878 Cypru i 1882 Egiptu, okupacja od 1878 przez Austro-Węgry Bośni i Hercegowiny, a przez Francję Tunezji); do Turcji zaczął napływać kapitał bryt. i francuski. Wyrazem osłabienia pozycji Rosji w s.w. była rewizja korzystnego dla niej traktatu w San Stefano, dokonana na kongresie berlińskim 1878. Na pocz. XX w. zaostrzył się antagonizm nowo powstałych w Europie bloków trójprzymierza i ententy; dążenie Austro-Węgier i Niemiec do zdobycia dostępu do M. Egejskiego i uzyskania wpływów polit. i ekon. w Stambule oraz w azjat. posiadłościach Turcji aż po Zat. Perską (budowa kolei bagdadzkiej) zderzyło się z planami Rosji mającymi na celu opanowanie Stambułu i cieśnin tureckich, a także z ekspansją Wielkiej Brytanii, która zgodnie z układem ang.-ros. 1907 zajęła Zat. Perską. W tym czasie rozpoczął się faktyczny rozpad Turcji: uniezależniła się Bułgaria, Austro-Węgry anektowały Bośnię i Hercegowinę, Włochy zajęły Trypolitanię w Afryce Północnej, a w wyniku wojen bałkańskich 1912–13 Turcja straciła niemal wszystkie posiadłości w Europie. Walka o podział ziem państwa tur. i sprzeczne interesy mocarstw na Bałkanach były jedną z istotnych przyczyn I wojny światowej. Po wojnie traktat z 1920 w Sèvres ustalił nie tylko podział byłego imperium osmańskiego, lecz i okrojenie Turcji właściwej; po rewizji tego traktatu w lozańskim traktacie pokojowym 1923 (lozańskie konferencje) na gruzach imperium osmańskiego powstała Turcja w jej prawie etnicznych granicach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia