sowizdrzalska literatura

sowizdrzalska literatura,

twórczość plebejskich, bezimiennych humorystów z końca XVI i 1. połowy XVII w., stanowiąca nurt opozycyjny wobec literatury warstw panujących;

ośmieszała mity i ideały kultury szlacheckiej, kościelnej i mieszczańskiej; rozwinęła się w Małopolsce (zwłaszcza na dawnym Podgórzu) w okresie rozkwitu szkolnictwa parafialnego, związana głównie z krakowskim ośrodkiem wydawniczym; uwarunkowana rodowodem społecznym, odzwierciedlała życie i ideologię żaków wędrownych, studentów, bakałarzy, służby kościelnej i szkolnej, z których wywodzili się autorzy, ukryci pod znacząco żartobliwymi pseudonimami, np. Jadam Nieboraczkowski z Chudej Woli; sięgając do wzorów poezji średniowiecznej wagantów, rybałtów oraz europejskiej literatury plebejskiej, zwłaszcza postaci Sowizdrzała, wprowadziła postać bohatera prezentującego typową biografię polskiego uczonego plebejusza (Nowy Sowizdrzał albo raczej Nowyźrzał ok. 1596, Jana z Kijan, uznawanego za najwybitniejszego przedstawiciela literatury sowizdrzalskiej); odsłaniała sprzeczności społeczne przez konfrontację obowiązujących konwencji obyczajowych, praw, przywilejów oraz nakazów i pojęć moralistyki z rzeczywistością; postawa negacji manifestowana w formie satyrycznej i parodystycznej znalazła wyraz w absurdalnym i groteskowym obrazie „świata na opak”; parodią konwencji literackiej były sowizdrzalskie psalmy, modlitwy, kazania, listy, peregrynacje; literatura sowizdrzalska obejmowała gatunki satyryczne (sejm, senat, konstytucja), fraszki i facecje, utwory dramatyczne, takie jak intermedium, rybałtowska komedia (tu tzw. albertusy). Poetyka literatury sowizdrzalskiej wywarła wpływ na humorystykę XVII-wieczną, nawiązała do niej XX-wieczna poezja nonsensu (J. Tuwim, K.I. Gałczyński, S. Mrożek). Pierwsze opracowanie krytyczne utworów literatury sowizdrzalskiej wydał K. Badecki. W krajach zachodniej Europy popularnym gatunkiem literatury ludowo-mieszczańskiej była powieść łotrzykowska.