sonata

sonata

[wł.],

cykl sonatowy,

muz. cykliczna forma muzyki instrumentalnej, składająca się najczęściej z 4 odrębnych, stanowiących zamkniętą całość części, zestawionych w odpowiedniej kolejności na zasadzie kontrastu agogicznego (kontrastu tempa), kontrastu wyrazowego i wspólnoty lub pokrewieństwa tonacji; także utwór muz. mający taką formę.

wyróżnia się: sonatę kościelną (sonata da chiesa), złożoną z 4 części (wolna–szybka–wolna–szybka), sonatę kameralną (sonata da camera) o budowie suity, sonatę solową (a due) na instrument melodyczny i basso continuo, sonatę triową (a tre) na 2 instrumenty melodyczne i basso continuo, sonatę a quatro itd.; przedstawiciele: m.in. S. Rossi, B. Marini, G.B. Vitali (szkoła bolońska), H. Biber (sonata programowa), A. Corelli, J.S. Bach. Sonata klasyczna, wykształcona w XVIII w. (J. Stamic, D. Scarlatti), osiągnęła swój ostateczny kształt w twórczości klasyków wiedeńskich — J. Haydna, W.A. Mozarta i L. van Beethovena — jako utwór cykliczny na instrument solowy (np. sonata fortepianowa) lub instrument melodyczny i fortepian (np. sonata skrzypcowa). W szerszym znaczeniu, jako synonim cyklu sonatowego, termin sonata dotyczy wszelkich utworów o budowie sonaty: kamer. (trio, kwartet, kwintet itp.), orkiestrowych (symfonia), na instrumenty solowe i orkiestrę (koncert). Sonata składa się zwykle z trzech części (szybka–wolna–szybka; najczęściej w koncercie) lub czterech części (przed finałem, tzn. częścią ostatnią, menuet lub scherzo); część pierwsza (tzw. allegro sonatowe) ma formę sonatową, finał jest rondem lub wariacjami. W XIX w. utrzymała się forma klas. sonaty (F. Schubert, F. Chopin, J. Brahms); innowacją była próba syntezy sonaty i formy sonatowej, prowadząca ku sonacie jednoczęściowej (F. Liszt, A.N. Skriabin). W XX w. podejmowanie formy sonaty jest gł. wyrazem upodobania kompozytorów do tradycji (P. Hindemith, S.S. Prokofjew, I.F. Strawinski). Mała sonata, komponowana zwykle w celach dydaktycznych (M. Clementi, A. Diabelli), jest zw. sonatiną.