socjologia
w pierwotnym i najszerszym znaczeniu nauka o społeczeństwie.
[łac.-gr.],
socjologia
Encyklopedia PWN
Termin socjologia został użyty po raz pierwszy przez A. Comte’a, który starał się stworzyć „naukę o społeczeństwie” na wzór nauk przyrodniczych. Stworzył on jednak raczej nazwę niż naukę, po pierwsze bowiem rozważania i badania dotyczące procesów społecznych prowadzono już od czasów Arystotelesa, po drugie zaś socjologia Comte’a nie stała się modelem tej nauki zaakceptowanym bez zastrzeżeń przez następne pokolenia socjologów. Ideę nauki o społeczeństwie rozwijano w różnych kierunkach pod wpływem nowych koncepcji, które tworzyli zarówno sami socjologowie, jak i przedstawiciele innych nauk. Nazwa socjologia upowszechniła się dopiero w 2. połowie XIX w. Poglądy na przedmiot socjologii, jej status jako nauki i metody, z których powinna korzystać, zmieniały się; miało to wpływ na pojawienie się rozmaitych kierunków, szkół, teorii i praktyk badawczych, z których wiele nie ma prawie nic wspólnego z projektem Comte’a. Przede wszystkim socjologia nie stała się, jak chciał Comte, wszechogarniającą „nauką o społeczeństwie”; większość jej przedstawicieli zdała sobie bowiem stopniowo sprawę, że społeczeństwo jest przedmiotem badań nazbyt szerokim i różne jego aspekty muszą być badane przez inne wyspecjalizowane nauki (historię, demografię, psychologię społeczną, antropologię społeczną, ekonomię, nauki polityczne itd.). Przedmiot socjologii uległ więc z biegiem czasu ograniczeniu: zwyciężył pogląd, iż jest ona jedną z wielu nauk społecznych. Cechą charakterystyczną rozwoju socjologii było wyzbywanie się przez nią ambicji stania się nową filozofią historii, wykrywającą prawa rozwoju społecznego i określającą jego kierunek; po długim okresie dominacji tzw. socjologii historycznej nastał okres socjologii analitycznej, nastawionej na badanie elementarnych zjawisk społecznych oraz ich powtarzalnych konfiguracji, które w swych cechach najważniejszych nie są zależne od kontekstu historycznego; z nauki o „organizmie społecznym” socjologia przeobraziła się w „naukę o elementach” (F. Znaniecki). Inną tendencją w rozwoju socjologii było przechodzenie od wszechogarniających syntez, tworzonych za pomocą spekulacji i dowolnego w wielu wypadkach manipulowania wtórnymi danymi, do podejmowania samodzielnych, metodycznych i systematycznych badań empirycznych, mających dostarczyć informacji o zjawiskach społecznych i związkach między nimi. Nurt empirycznych badań społecznych pojawił się wcześniej niż socjologia Comte’a i rozwijał się równocześnie z rozważaniami teoretycznymi, na ogół niezależnie od nich (np. L.A. Quételet, F. Le Play). Dopiero w XX w. powstała socjologia empiryczna, wykorzystująca inspiracje teorii i służąca do weryfikowania formułowanych hipotez teoretycznych (datuje się ją zwykle od wydania pracy É. Durkheima Le suicide 1897). Rozwój socjologii był również związany z rosnącą specjalizacją w jej obrębie: miejsce socjologii ogólnej zajmowały stopniowo coraz liczniejsze socjologie szczegółowe (socjologia rodziny, socjologia religii, socjologia prawa, socjologia nauki, socjologia sztuki, socjologia miasta, socjologia wsi, socjologia wychowania, socjologia medycyny itd.).
Mimo zarysowanych ogólnych tendencji w rozwoju socjologii, nie doszło nigdy do jej ujednolicenia w skali światowej, gdyż pojawianie się nowych teorii i metod nie oznaczało na ogół całkowitego i trwałego zaniku teorii i metod wcześniejszych oraz dlatego, że oblicze socjologii w poszczególnych krajach pozostawało zwykle w dużym stopniu zależne od kontekstu kulturowego i potrzeb lokalnych. Niektórzy autorzy twierdzą, że socjologia była, jest i będzie nauką wieloparadygmatyczną, niezdolną — w odróżnieniu od nauk przyrodniczych — do wyłonienia jakiegokolwiek jednego paradygmatu, któremu byłyby podporządkowane wszystkie badania prowadzone w jej ramach. Nie zdarzyło się, by zespół teorii i metod (nawet w pewnych okresach bardzo popularny) został przyjęty przez socjologię jako całość — mimo postępów instytucjonalizacji tej dyscypliny i zacieśniającej się współpracy międzynarodowej. W socjologii występowały i występują liczne, konkurujące ze sobą szkoły i kierunki. Ich przedstawiciele zgadzają się wprawdzie, że socjologia zawdzięcza najwięcej takim badaczom jak Comte, H. Spencer, K. Marks, F. Tönnies, Durkheim, G. Simmel, M. Weber, Ch.H. Cooley, V. Pareto, K. Mannheim, Znaniecki, T. Parsons, na ogół jednak różnie interpretują ich dorobek i kontynuują różne wątki ich twórczości. Od końca XIX w. szczególnie wyraźnie zarysowuje się w socjologii opozycja pomiędzy — dominującą początkowo — orientacją naturalistyczną (socjologia jako jedna z nauk przyrodniczych) i orientacją humanistyczną, uwydatniającą jakościową odmienność świata kultury od świata przyrody. Ta druga orientacja (zwana także socjologią rozumiejącą), której przedstawicielami byli m.in. Weber i Znaniecki, ukształtowała zarówno odmienną od naturalistycznej teorię życia społecznego, jak i metody jego badania pozwalające dotrzeć do tego, jak rzeczywistość społeczna jest postrzegana i przeżywana przez jednostki ludzkie. Inna, częsta w socjologii opozycja, to antagonizm między badaczami dążącymi do sformułowania ogólnych twierdzeń o zachowaniu się ludzi oraz takimi, których ambicją jest raczej opisanie i objaśnienie stanu konkretnego społeczeństwa w określonym momencie historycznym. Kolejna opozycja dotyczy sporu, czy społeczeństwo należy traktować jako agregat jednostek ludzkich, których cechy decydują o cechach zbiorowości, czy też jest ono odrębną całością — systemem, którego osobliwości są niesprowadzalne do cech przysługujących poszczególnym elementom. Często występuje też w socjologii opozycja między nastawieniem na rozpatrywanie społeczeństwa w stanie równowagi i nastawieniem na uwzględnianie jego dynamiki oraz czynników powodujących zmiany. Jedni socjologowie zajmują się przede wszystkim badaniem równowagi między różnymi elementami systemu społecznego, dla innych szczególne znaczenie ma badanie konfliktów. Jedni mają zaufanie wyłącznie do metod statystycznych, podczas gdy inni programowo je lekceważą, preferując tzw. metody jakościowe itd. Tematem nieustających sporów i dyskusji — tym bardziej zaciętych, że nierzadko do różnic merytorycznych dołączają się kontrowersje ideologiczne — jest zwłaszcza ogólna teoria socjologiczna. Większy stopień zgodności poglądów można natomiast zaobserwować na poziomie tzw. teorii średniego szczebla i badań empirycznych, w których socjologowie posługują się pewną liczbą stosunkowo neutralnych technik. Ukształtował się też pewien zasób elementarnej wiedzy o zjawiskach społecznych, od którego musi zaczynać każdy, kto chce wypowiadać się na ich temat. W socjologii współczesnej wyróżnia się najczęściej następujące nurty teoretyczne: 1) funkcjonalizm (Parsons, R.K. Merton i in.), charakteryzujący się ujmowaniem społeczeństwa jako systemu utrzymywanego w stanie równowagi przez wewnętrzne mechanizmy samoregulujące i wyjaśnianiem poszczególnych zjawisk społecznych przez wskazywanie ich funkcji, tj. wpływu, jaki mają na całość systemu społecznego, w którego ramach występują, a zwłaszcza tego, jak przyczyniają się do jego przetrwania; 2) teoria konfliktu (R. Dahrendorf, L. Coser, J. Rex i in.), jej cechą szczególną jest skupienie uwagi na różnorodnych konfliktach, które występują w każdym systemie społecznym, wytrącają go ze stanu równowagi i powodują zmianę; 3) teoria wymiany społecznej (G.C. Homans, P. Blau i in.), która koncentruje się na wyjaśnianiu zachowań ludzkich (a także funkcjonowania złożonych struktur społecznych) jako nie kończących się serii aktów wymiany nagród i kar między jednostkami; 4) interakcjonizm symboliczny (G.H. Mead, H. Blumer, M. Kuhn i in.), uwydatniający refleksyjny charakter działań społecznych i zwracający szczególną uwagę na procesy kształtowania się „społecznej jaźni” jednostki podczas interakcji (wzajemnych oddziaływań) z innymi jednostkami; 5) socjologia fenomenologiczna wraz z jej empiryczną odmianą, którą jest etnometodologia; wyróżnia ją zwłaszcza nastawienie na badanie „świata przeżywanego” (codziennego) jednostek ludzkich i programowe lekceważenie zobiektywizowanych struktur społecznych, do których badania szczególne znaczenie przywiązywała, krytykowana przez nią socjologia „tradycyjna”; 6) socjologia marksistowska, rozwijana głównie, choć nie wyłącznie, w krajach komunistycznych, odznaczająca się krytycznym podejściem do całej socjologii „burżuazyjnej”, choć wykorzystująca jej dorobek, silnym przywiązaniem do problematyki teorii rozwoju społecznego, właściwej socjologii XIX w., oraz problematyki podziałów i konfliktów klasowych; 7) socjologia krytyczna (J. Habermas i in.), związana z tzw. neomarksizmem i w sposobie pojmowania nauki społecznej bliska tradycji Marksa, ale odrzucająca jako anachroniczne założenia marksizmu „oficjalnego” i usiłująca stworzyć nową syntezę wiedzy społecznej; krytykuje niemal całą socjologię współczesną za „pozytywizm” prowadzący do akceptacji status quo.
Podanej klasyfikacji kierunków socjologii współczesnej nie można uznać za zadowalającą, ponieważ na poziomie studiów szczegółowych różnice między nimi tracą często na znaczeniu; poza tym od lat 60. pojawiają się liczne koncepcje, które nie uzyskały jeszcze dostatecznie silnych wpływów, aby stać się punktem wyjścia innych klasyfikacji, np. szkoła ekologiczna, socjologia psychoanalityczna, kierunek dramaturgiczny, socjologia egzystencjalna, socjologia radykalna, socjologia akcjonalistyczna, socjologia historyczna itd. Niekiedy są to efemerydy, niekiedy zjawiska stosunkowo trwałe, lecz marginalne lub lokalne. Pojawiają się także wybitni teoretycy, wokół których nie ukształtowały się jeszcze w pełni odpowiednio wpływowe szkoły (np. A. Giddens). Wielu socjologów nie przywiązuje większego znaczenia do podziałów teoretycznych, skupiając uwagę na badaniach empirycznych oraz ich metodologii. Postęp w tych dziedzinach jest dużo wyraźniejszy niż w sferze teorii, która wciąż powraca do pytań elementarnych, częściowo nierozstrzygalnych, gdyż w grę wchodzą wykluczające się często opcje filozoficzne i (lub) ideologiczne. Ogólnie można powiedzieć, iż twórcy socjologii przecenili jej zdolność do stania się nauką o tym stopniu ścisłości, który osiągnęły nauki przyrodnicze. Socjologia potrafi dziś wiele powiedzieć o poszczególnych społeczeństwach i zjawiskach społecznych, nie rozporządzając zadowalającą i uzgodnioną teorią życia społecznego.
Organizacja socjologii w świecie. Socjologia stała się dyscypliną akademicką dopiero na początku XX w. Pierwsza katedra socjologii powstała 1893 na uniwersytecie w Chicago; 1894 został utworzony Międzynarodowy Instytut Socjologiczny w Paryżu. Jednocześnie zaczęły się ukazywać czasopisma socjologiczne: „Revue Internationale de Sociologie” (od 1893 w Paryżu), „American Journal of Sociology” (od 1896 w Chicago) i „L’Année Sociologique” (od 1896 w Paryżu, pod redakcją É Durkheima), zaczęły się też tworzyć stowarzyszenia socjologiczne: American Sociological Association (1906) i Deutsche Gesellschaft für Soziologie (1909). Obecnie socjologia jest uprawiana niemal we wszystkich krajach świata. Platformą kontaktów międzynarodowych jest utworzone 1949 pod auspicjami UNESCO Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (ISA), które co 4 lata organizuje światowe kongresy socjologiczne oraz prowadzi działalność badawczą w licznych wyspecjalizowanych komitetach. Po II wojnie światowej dominującą rolę odgrywała socjologia amerykańska. Spowodowane to było tym, że w USA socjologia rozwinęła się na niespotykaną dotychczas skalę i opracowała standardowe metody badań empirycznych, które były łatwe do przejęcia; rozwój socjologii europejskiej został zahamowany zarówno z przyczyn politycznych (Niemcy, wcześniej Rosja), jak i przez wojnę. Od lat 60. sytuacja uległa zmianie dzięki odbudowie socjologii jako dyscypliny naukowej w zachodniej Europie (renesans socjologii brytyjskiej, niemieckiej, francuskiej), oraz w krajach komunistycznych, w których aż do końca lat 50. socjologia nie była tolerowana. Wprawdzie popierano w nich jednostronnie socjologię marksistowską, niemniej jednak w niektórych (zwłaszcza w Polsce) rozpoczął się względnie normalny rozwój badań socjologicznych i nauczania socjologii. Kraje te włączyły się do wymiany międzynarodowej, powstały w nich instytucje naukowe.
Metody socjologii. Socjologia była i jest zróżnicowana pod względem nie tylko teoretycznym, lecz również metodologicznym. Metodologia nie od razu stała się przedmiotem zainteresowania socjologów, chociaż zajmował się nią już Comte (wyróżniał obserwację, eksperyment, metodę porównawczą i, charakterystyczną dla socjologii, metodę historyczną), a zwłaszcza J.S. Mill, który naukom społecznym poświęcił osobną część swego Systemu logiki dedukcyjnej i indukcyjnej (1843). Kontynuacją tych poszukiwań były np. Zasady metody socjologicznej (1895) Durkheima, zakwestionowane następnie przez zwolenników tzw. socjologii rozumiejącej. Wczesne poszukiwania metodologiczne były na ogół podporządkowane zadaniu wyodrębnienia socjologii jako nauki i opracowywania jej ogólnej strategii badawczej (do nielicznych wyjątków należą studia L.A.J. Quételeta, którego interesowała głównie możliwość wykorzystania statystyki w badaniach społecznych). W szczególności służyły one wykazaniu, że socjologia może wykorzystać metody przyrodoznawstwa. Dopiero pod koniec XIX w. pojawiła się silna tendencja do podkreślenia, iż socjologia jest nauką humanistyczną zajmującą się poznawaniem duchowego świata człowieka, niedostępnego dla czysto zewnętrznej obserwacji i dlatego musi korzystać z innych metod niż nauki przyrodnicze. Wbrew Durkheimowi, który zalecał traktowanie faktów społecznych jak rzeczy, dowodzono coraz częściej, że taka postawa uniemożliwia ich poznanie. Szczególne znaczenie w procesie kształtowania nowej orientacji miał tzw. spór o metodę w humanistyce niemieckiej (zapoczątkowany przez W. Diltheya); z tego sporu, którego jednym z głównych uczestników był Weber, wyłoniła się koncepcja rozumienia jako zasadniczej metody nauk humanistycznych, radykalnie różniąca je od przyrodoznawstwa. Na przeciwstawienie humanistycznego rozumienia i przyrodniczego wyjaśniania nakładała się zwykle opozycja metod, mających prowadzić do odkrycia możliwie ogólnych praw, oraz metod, służących raczej poznaniu cech poszczególnych społeczeństw i kultur. Ta, trwająca do czasów obecnych, dyskusja o zasadach metody socjologicznej miała charakter w znacznej mierze filozoficzny, gdyż wybór metody wiązał się z zajęciem określonego stanowiska w sporze o naturę rzeczywistości społecznej. Z dyskusji wynikały jednak często bezpośrednie implikacje praktyczne dla warsztatu socjologicznego, np. stosowanie przez Durkheima metod statystycznych było związane z jego ogólnym postulatem obserwowania zjawisk społecznych z zewnątrz, a zastosowanie przez Znanieckiego metody dokumentów osobistych było pochodną postulatu badania zjawisk społecznych ze współczynnikiem humanistycznym. Sam warsztat badawczy socjologii stosunkowo późno stał się głównym przedmiotem zainteresowania metodologii, która w XX w. oddzieliła się stopniowo od filozofii nauki, koncentrując się na bardziej „technicznych” problemach tworzenia wiedzy społecznej — problemach zbierania danych oraz ich opracowywania. Nie znaczy to, że stała się tym samym filozoficznie neutralna; na ogół nawiązywała milcząco do założeń naturalistycznych, wykorzystując w ograniczonym jedynie stopniu dorobek socjologii rozumiejącej. Ważną cechą metodologii współczesnej jest to, że coraz mniejszą wagę przykłada do formułowania ogólnych zasad metody naukowej, coraz większą zaś — do krytycznej analizy praktyki badawczej i stosowanych w niej narzędzi. Postęp socjologii rzadko był zasługą metodologów; znacznie częściej wynikał z dążenia do opisania, wyjaśnienia i zrozumienia konkretnych zjawisk społecznych. Geneza większości metod socjologii była praktyczna, następnie podlegały one systematyzacji i teoretycznemu opracowaniu, dzięki czemu można je było uwolnić od popełnianych wcześniej błędów i określić zakres ich stosowalności. Współcześnie najbardziej masowo stosowaną metodą w socjologii jest sondaż, którego narzędziem są np. wywiad i ankieta (ankietowe badania). Wielu zwolenników ma metoda monograficzna, polegająca na pogłębionym badaniu jednego środowiska. Wartościowe prace powstają też dzięki zastosowaniu metod historycznych. Wydaje się, iż najpoważniejszym podziałem metodologicznym w socjologii współczesnej jest podział na zwolenników „twardych” metod ilościowych i „miękkich” metod jakościowych.
Socjologia polska. Tradycje badań socjologicznych w Polsce sięgają 2. połowy XIX w. Za prekursorów i twórców socjologii polskiej są uważani J. Supiński, L. Gumplowicz, B. Limanowski, L. Krzywicki, E. Abramowski, K. Kelles-Krauz. Uczeni ci, w większości blisko związani z ruchem socjalistycznym, zajmowali się podstawowymi problemami ówczesnego społeczeństwa polskiego: kwestią trwałości narodu pozbawionego własnej państwowości, zagadnieniem położenia społecznego robotników i ludności chłopskiej, a także szerszymi teoretycznymi problemami rozwoju społecznego, częstokroć ze stanowiska marksistowskiego (Krzywicki i Kelles-Krauz). Po odzyskaniu niepodległości nastąpił ożywiony rozwój socjologii, zwłaszcza w badaniach dotyczących takich zagadnień, jak: rekonstrukcja państwa, kultura polska, problemy wychowania, położenie poszczególnych warstw ludności, bezrobocie, emigracja. Powstały 3 silne ośrodki socjologiczne: warszawski (Krzywicki, L. Petrażycki, S. Czarnowski, S. Ossowski, S. Rychliński, J. Obrębski), poznański (F. Znaniecki, J. Chałasiński, T. Szczurkiewicz), krakowski (F. Bujak, K. Dobrowolski); 1920 została powołana pierwsza katedra socjologii w Poznaniu (Znaniecki), a 1921 Instytut Socjologiczny (założony przez Znanieckiego). W Warszawie poza uniwersytetami socjologię uprawiano w Wolnej Wszechnicy Polskiej (Krzywicki, Czarnowski, J.S. Bystroń), Instytucie Gospodarstwa Społecznego (Krzywicki, Rychliński) i Państwowym Instytucie Kultury Wsi (założonym przez Chałasińskiego).
W 1930 z inicjatywy Znanieckiego zaczął się ukazywać kwartalnik „Przegląd Socjologiczny”, pierwsze polskie czasopismo socjologiczne. W okresie okupacji niemieckiej organizacyjne formy działalności socjologicznej zostały przerwane; wielu uczonych zginęło, wielu opuściło kraj. Bezpośrednio po wojnie uruchomiono katedry socjologii w większości czynnych wówczas uniwersytetów. Pierwszym ośrodkiem socjologicznym była Łódź (Polski Instytut Socjologiczny założony przez Chałasińskiego i katedra socjologii tamtejszego uniwersytetu). Wkrótce potem zaczęły działać ośrodki: warszawski (Ossowski, M. Ossowska, N. Assorodobraj-Kula, J. Hochfeld, S. Nowakowski), poznański (Szczurkiewicz), krakowski (Dobrowolski, P. Rybicki); ponadto powstały katedry socjologii we Wrocławiu i w Toruniu. W latach stalinizmu socjologia uległa całkowitej likwidacji jako nauka „burżuazyjna”. Większość ośrodków socjologicznych koncentrowała wówczas prace wokół problematyki historii socjologii i myśli społecznej, etnografii i antropologii kulturowej, niektóre zaś były zmuszone przerwać działalność. Po 1956 rozpoczęła się odbudowa socjologii polskiej, reaktywowano studia socjologiczne, nastąpił rozwój badań teoretycznych i metodologicznych, zaczęto modernizować warsztat naukowy. Ukształtował się wówczas z jednej strony silny nurt socjologii marksistowskiej, z drugiej zaś rozpoczęła się recepcja socjologii światowej, zwłaszcza amerykańskiej. Mimo licznych ograniczeń politycznych, na które socjologia natrafiała, w latach 60. i 70. zdołała ona wykształcić liczną kadrę badaczy i zgromadzić bogaty zasób danych na temat przemian społeczeństwa polskiego. Nastąpiła też rozbudowa instytucjonalnej infrastruktury socjologii (uniwersyteckie wydziały socjologii, instytuty badawcze, czasopiśmiennictwo itd.). Pojawiło się także nowe pokolenie socjologów, które wniosło do socjologii polskiej nowe koncepcje i metody badawcze (S. Nowak, J. Lutyński, Z. Bauman, M. Hirszowicz, W. Wesołowski, J. Szacki, A. Malewski, A. Podgórecki, A. Kłoskowska i in.). W badaniach empirycznych dominowała problematyka związana z przemianami w strukturze społecznej w wyniku przeobrażeń ustrojowych oraz problematyka ruchów migracyjnych dokonujących się 1945–50. Zasługą tych badań było uchwycenie i utrwalenie elementów obrazu społeczeństwa polskiego w okresie jego przekształceń. Ich słabością była ograniczona zdolność do syntezy, wynikająca w dużym stopniu z ograniczeń politycznych, które uniemożliwiały swobodną dyskusję o systemie społecznym jako całości. Istniejący system społeczno-gospodarczy musiał być traktowany jako dany, co powodowało, że wiele istotnych spraw znalazło się poza zasięgiem badań i rozważań socjologicznych. Wydarzenia 1980–81 zapoczątkowały głębokie zmiany w socjologii polskiej, polegające zwłaszcza na uznaniu potrzeby syntezy i uwzględniania w badaniach wszystkich, nawet najbardziej politycznie drażliwych aspektów rzeczywistości. O dynamice tych zmian decydowały przede wszystkim wydarzenia polityczne i społeczne związane z kryzysem, następnie upadkiem, systemu komunistycznego, a w konsekwencji także marksizmu, na który rzecznicy tego systemu się powoływali. Pewien wpływ wywierały też nowe tendencje w socjologii światowej, która była stale przedmiotem bacznej obserwacji. Zmiany te polegały zwłaszcza na przezwyciężaniu ograniczeń tematycznych i teoretycznych, stopniowym narastaniu krytycyzmu zarówno w stosunku do PRL, jak i w stosunku do samej socjologii, a także na wzroście politycznego zaangażowania socjologów, którzy coraz częściej występowali nie tylko w roli obserwatorów i ewentualnie rzeczoznawców, lecz również w roli aktywnych uczestników oddolnej rekonstrukcji społecznej. Po 1989 ważnym problemem polskiej socjologii stała się transformacja ustrojowa, w której wyniku kształtuje się w Polsce nowy ład społeczny. W stopniu nieporównanie większym niż kiedykolwiek przedtem socjologowie zajęli się, z jednej strony, zmianami systemu politycznego, społecznego i gospodarczego, z drugiej zaś — reakcjami społeczeństwa na te zmiany. Na uwagę zasługuje też wzrost zainteresowania problematyką narodu i zróżnicowań etnicznych. Odnotować należy rozwój badań opinii publicznej, prowadzonych niemal z reguły przez ludzi o wykształceniu socjologicznym i mylnie niekiedy identyfikowanych z socjologią jako taką, chociaż stanowią one (podobnie jak badania marketingowe) osobną dziedzinę stosowanych nauk społecznych.
Głównym ośrodkiem badań socjologicznych jest Warszawa, gdzie mieszczą się największe placówki socjologiczne: Instytutu Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutu Filozofii i Socjologii PAN. Silne ośrodki naukowo-badawcze socjologii istnieją w Łodzi, Krakowie, Poznaniu i Katowicach. Coraz większą rolę odgrywają także ośrodki w Lublinie i Toruniu. O żywotności socjologii polskiej świadczy duża liczba publikacji oraz czasopism poruszających problematykę socjologiczną; do głównych periodyków należą: „Studia Socjologiczne” (kwartalnik, wydawany od 1961 przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN oraz Komitet Nauk Socjologicznych PAN), „Kultura i Społeczeństwo” (kwartalnik, wydawany od 1957), „Przegląd Socjologiczny” (od 1957 wydawnictwo Łódzkiego Towarzystwa Naukowego), „The Polish Sociological Bulletin” (początkowo półrocznik, obecnie kwartalnik, wydawany od 1957 jako organ Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, od 1993 pod nazwą „Review”). Organizacją reprezentującą socjologów polskich jest utworzone 1957 Polskie Towarzystwo Socjologiczne. Ważną płaszczyzną międzynarodowych kontaktów socjologów jest Międzynarodowe Stowarzyszenie Socjologiczne (1959–62 wiceprzewodniczący S. Ossowski, 1967–70 przewodniczący J. Szczepański, 2002–06 przewodniczący P. Sztompka).
Jerzy Szacki
Bibliografia
F. Znaniecki Wstęp do socjologii, Poznań 1922, wyd. ostatnie Warszawa 1988;
J. Szczepański Socjologia. Rozwój problematyki i metod, Warszawa 1969;
tegoż Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972;
Elementy teorii socjologicznych: materiały do dziejów współczesnej socjologii zachodniej, Warszawa 1975;
Szkice z historii socjologii polskiej, red. K.Z. Sowa, Warszawa 1983;
S. Nowak Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985;
P. Berger Zaproszenie do socjologii, Warszawa 1988;
Socjologia. Problemy podstawowe, red. Z. Krawczyk, W. Morawski, Warszawa 1991;
S. Nowakowski Sylwetki socjologów polskich, Warszawa 1992;
Sto lat socjologii polskiej. Od Supińskiego do Szczepańskiego, red. J. Szacki, Warszawa 1995;
W. Wincłowski Słownik biograficzny socjologii polskiej, t. 1, Warszawa 2001;
J. Szacki Historia myśli socjologicznej. Wydanie nowe, Warszawa 2002;
B. Szacka Wprowadzenie do socjologii, Warszawa 2003;
J. Turner Struktura teorii socjologicznej, Warszawa 2004.
