1879 opublikowano Program socjalistów polskich (tzw. program brukselski), głoszący konieczność zjednoczenia klasy robotniczej w celu rewolucyjnego obalenia kapitalizmu i utworzenia Europy proletariackiej. W 1882 powstała Międzynar. Socjalno-Rewolucyjna Partia Proletariat (Proletariat I), działająca gł. w Królestwie Polskim. Po rozbiciu I Proletariatu (1886) utworzono Socjalno-Rewolucyjną Partię Proletariat (Proletariat II). W 1889 przeciwnicy stosowania terroru indywidualnego w polit. walce zał. Związek Robotników Polskich; 1891 powstało Zjednoczenie Robotnicze. Drugim ośr. krystalizacji ruchu socjalist. były środowiska niepodl. na emigracji; 1881–82 działało utworzone przez B. Limanowskiego Stowarzyszenie Socjalistyczne Lud Polski, 1888–93 Gmina Nar.-Socjalistyczna. W Paryżu 17–23 XI 1892 odbył się zjazd przedstawicieli pol. organizacji socjalist. (m.in. E. Abramowski, S. Grabski, W. Jodko-Narkiewicz, Limanowski, S. Mendelson, F. Perl), na którym uchwalono powołanie Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) oraz Związku Zagranicznego Socjalistów Polskich (ZZSP) i przyjęto szkic programu partii (tzw. program paryski) zawierający zasadę jednoczesnego prowadzenia walki o realizację programu socjalist. i odbudowę niepodległego państwa polskiego. W 1893 powstały pierwsze krajowe organizacje PPS, VI 1893 w Wilnie odbył się I kongres partii (jednym z działaczy J. Piłsudski). W 1892 rozpoczęła działalność Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego (PPSD), a 1893 Polska Partia Socjalistyczna zaboru pruskiego; obie przyjęły cele i założenia programu paryskiego. Część działaczy socjalist. (R. Luksemburg, J. Marchlewski) odrzuciła program paryski (zanegowano rolę haseł nar. w walce klasy robotniczej o obalenie kapitalizmu) i utworzyła Socjaldemokratyczną Partię Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL); zwalczała PPS uznając ją za partię instrumentalnie traktującą idee socjalistyczne. PPS i SDKPiL należały do II Międzynarodówki i na jej kongresy wysyłały odrębne delegacje. Przełomowe znaczenie dla pol. ruchu socjalist. miała rewolucja 1905–07 na ziemiach pol.; partie socjalist. w Królestwie Pol. podjęły jawne działania i agitację, tworzyły organizacje społ. i związki zaw. oraz prowadziły walkę zbrojną (Organizacja Bojowa Polskiej Partii Socjalistycznej); przekształciły się z organizacji kadrowych w masowe ruchy polityczne. Większość socjalistów opowiadała się za koordynacją walki rewolucyjnej w Królestwie Pol. i rozstrzygnięciem kwestii nar. po obaleniu caratu (SDKPiL, PPS „Proletariat”, tzw. młodzi w PPS); odmienne stanowisko zajmowali tzw. starzy w PPS, dążący do oderwania Królestwa Pol. od Rosji i przekształcenia rewolucji w powstanie nar.; konflikt doprowadził do podziału PPS na: Polską Partię Socjalistyczną-Lewica (młodzi), która 1914–18 współpracowała, a 1918 zjednoczyła się z SDKPiL, i Polską Partię Socjalistyczną-Frakcja Rewolucyjna (starzy), która 1909 powróciła do nazwy PPS i przez partie socjalist. w zaborze pruskim i austr. została uznana za kontynuatorkę przedrozłamowej PPS. Po załamaniu rewolucji 1905–07 i utracie możliwości jawnego działania w Królestwie Pol. gł. celem PPS-Frakcji Rewolucyjnej było przygotowanie struktur militarnych na potrzeby przyszłej walki o niepodległość (Związek Walki Czynnej). Na pocz. XX w. i w okresie I wojny świat. program socjalizmu pol., osadzony w pol. tradycji romant., niepodl. i demokr., był atrakcyjny dla klasy robotniczej i in. grup społ. (drobnomieszczaństwa, inteligencji, a nawet części deklasującego się ziemiaństwa pol.); podejmował zagadnienia wykraczające poza obszar wyznaczany przez tradycyjny cel socjalizmu — obronę interesów klasowych pracowników najemnych. Jego idee znalazły odbicie w bogatym dorobku teoretyków socjalist. myśli społ. (Abramowskiego, K. Kelles-Krauza, L. Krzywickiego, Limanowskiego, Perla) i akceptacji elementów programu socjalist. przez opinię publiczną. Na przeł. XIX i XX w. na ziemiach pol. działały partie socjalist. Austrii i Niemiec oraz powstały partie socjalist. mniejszości nar.: żydowska (1897
Bund), 1896, Ukr. Partia Socjalno-Demokratyczna. Polskie partie socjalist. odegrały istotną rolę w odbudowie niepodległości państwa pol., współtworzyły:
Naczelny Komitet Narodowy, Centralny Kom. Niepodległościowy, Konwent A i
Polską Organizację Wojskową; XI 1918 Pogotowie Bojowe PPS uczestniczyło w rozbrajaniu oddziałów zbrojnych okupantów; działacze PPS uzyskali dominujący wpływ na powoływanie, program i skład personalny pierwszych rządów RP (I. Daszyński i J. Moraczewski byli premierami), a także tworzenie
Rad Delegatów Robotniczych w Polsce. W IV 1919 PPS, PPSD i PPS zaboru pruskiego zjednoczyły się w PPS, uznającą za podstawową kwestię obronę niepodległości Polski. Poza PPS pozostały niewielkie grupy lewicy socjalist. podejmującej współpracę z partią komunist. (1919 PPS-Opozycja, 1921 PPS-Lewica, grupa S. Łańcuckiego, grupa górnośląska, Partia Niezależnych Socjalistów, 1924–37
Niezależna Socjalistyczna Partia Pracy, 1926 PPS-Lewica). Ugrupowania socjalist. utworzyły i obejmowały patronatem: związki zaw. (
Związek Stowarzyszeń Zawodowych), organizacje spółdz. (Związek Robotniczych Stow. Spółdz.,
Warszawska Spółdzielnia Mieszkaniowa), organizacje kult.-oświat. (
Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego), młodzież. (
Organizacja Młodzieży Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego,
Czerwone Harcerstwo, Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego,
Związek Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej) i sport.; w wielu z nich trwała rywalizacja o wpływy między socjalistami i komunistami. Ruch socjalist. dysponował własnymi czasopismami („Robotnik”, „Naprzód”, „Gazeta Robotnicza”, „Dziennik Ludowy”).
W II RP wzrosła liczba organizacji socjalist., ale zmniejszył się zasięg ich społ. oddziaływania; ruch socjalist. przestał jednoczyć postępowe środowiska ze wszystkich warstw społ., stał się wyrazicielem grupowych interesów pracowników najemnych; z ruchu odeszła większość środowisk inteligenckich, działacze niepodl. i zwolennicy Piłsudskiego (1928
Polska Partia Socjalistyczna dawna Frakcja Rewolucyjna). Ponowne zbliżenie inteligencji demokr. do socjalizmu nastąpiło w okresie narastania tendencji autorytarnych w obozie rządzącym. W życiu polit. i społ. II RP ruch socjalist. tworzył zasadniczą część lewicy. Jego najbliższym sojusznikiem było PSL „Wyzwolenie”; w pierwszych latach po odzyskaniu niepodległości PPS wchodziła w skład obozu belwederskiego popierającego Piłsudskiego. Ruch socjalist. za gł. przeciwnika uznawał ruch narodowodemokr. i komunist.; 1926 poparł
przewrót majowy, od 1928 był w opozycji wobec obozu rządzącego. Na przeł. lat 20. i 30. inicjował powstanie
Centrolewu; w następnych latach socjaliści za największe zagrożenie uznawali niebezpieczeństwo ewolucji obozu rządzącego w stronę faszyzmu; skrzydło radykalne ruchu socjalist. opowiadało się za porozumieniem z KPP, pozostała część dążyła do nawiązania współpracy z SL i lewicowymi środowiskami obozu rządzącego. Istotną rolę w życiu polit. Polski odgrywały partie socjalist. mniejszości nar.:
Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna, Ukr. Włościańsko-Robotnicze Zjednoczenie Socjalist., Białorus. Partia Niezależnych Socjalistów, Białorus. Włościańsko-Robotniczej „Hromada”, Bund, Poalej-Syjon, Niem. Socjalist. Partia Pracy w Polsce oraz Niem. Partia Socjalno-Demokratyczna.
Podczas kampanii wrześniowej 1939 socjaliści uczestniczyli w obronie kraju (
Robotnicza Brygada Obrony Warszawy). We IX 1939 władze PPS na czas wojny rozwiązały partię i powołały Ruch Mas Pracujących Miast i Wsi Wolność, Równość, Niepodległość (
Polska Partia Socjalistyczna-Wolność, Równość, Niepodległość) z organizacją zbrojną pod nazwą
Gwardia Ludowa WRN; lewica ruchu socjalist. początkowo skupiała się wokół redakcji czasopism „Barykada Wolności”, „Gwardia”, 1941 utworzyła partię
Polscy Socjaliści, 1943 przekształconą w
Robotniczą Partię Polskich Socjalistów (RPPS). Na uchodźstwie we Francji, następnie Wielkiej Brytanii, działał Kom. Zagr. PPS reprezentujący ruch socjalist. w środowiskach uchodźstwa pol. i we władzach RP na uchodźstwie. W kraju reprezentanci organizacji socjalist. wchodzili w skład organów państwa podziemnego (m.in. 1940 współtworzyli
Polityczny Komitet Porozumiewawczy, 1944–45 K. Pużak był przewodniczącym RJN); za cel nadrzędny uznawali walkę o odzyskanie niepodległości Rzeczypospolitej, wysuwali program radykalnych reform polit. i społ. w okresie powojennym. Od 1941 w ruchu socjalist. zaostrzyły się konflikty związane z kwestią stosunków z ZSRR i ruchem komunist.; PPS-WRN i część czł. RPPS odrzucała zawarcie układu pol.-sow. oraz współpracę z PPR; zawarcie układu poparła mniejszość lewicy ruchu socjalist., a 1943–44 grupa działaczy RPPS opowiedziała się za współpracą z PPR, 1944 poparła utworzenie KRN i PKWN, IX 1944 proklamowała odbudowę PPS jako partii znajdującej się w sojuszu z komunistami. Odtworzono organizacje społ. (TUR, Warsz. Spółdzielnia Mieszkaniowa, OM TUR) i związki zaw.; po przystąpieniu do PPS grupy działaczy PPS-WRN nastąpił szybki rozwój organizacyjny ruchu socjalist., połączony z dążeniem do odzyskania niezależności polit.; 1947 dążenia do emancypacji zostały złamane; XII 1948 PPS połączono z PPR na warunkach komunistów. PPS-WRN nie otrzymała zgody władz państw. na wznowienie legalnej działalności i pozostała w konspiracji; 1946–47 wchodziła w skład
Komitetu Porozumiewawczego Organizacji Polski Podziemnej, pod koniec lat 40. zakończyła działalność. Niezależne środowiska socjalist. istniały poza granicami kraju, m.in. Centralny Kom. PPS w Londynie. Od 1975, w okresie tworzenia opozycji demokr. w Polsce, kształtowały się grupy nawiązujące do tradycji pol. ruchu socjalist. (część czł. KOR, redakcja „Robotnika”); 1987 została wznowiona w kraju działalność PPS. Do tradycji i dorobku ruchu socjalist. odwołują się: utworzona VI 1992
Unia Pracy, działająca 1990–99
Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, utworzony 1999 w jej miejsce jako partia polit.
Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD), a także wyłoniona 2004 z SLD
Socjaldemokracja Polska.
