skała

skała,

wieloskładnikowy, rzadziej jednoskładnikowy zespół minerałów lub substancji mineralnych (bez gleb i świeżo nagromadzonych substancji mineralnych), powstały w przyrodzie w sposób naturalny i tworzący wyodrębnioną geologicznie jednostkę litosfery Ziemi oraz innych planet, a także księżyców i planetoid.

Skały mogą się składać z jednego minerału (skały monomineralne), np. z kwarcu (kwarcyt), kalcytu (niektóre wapienie, marmury), halitu (sól kamienna); zwykle jednak zawierają kilka lub kilkanaście minerałów i mineraloidów (skały polimineralne, np. granit, zbudowany głównie z kwarcu, skaleni i łyszczyków). Do najważniejszych cech skał należą — oprócz jej składu mineralnego — struktura skały, tj. stopień krystaliczności jej składników, wielkość ich ziarn lub kryształów (np. grubokrystaliczna, struktura szklista), oraz tekstura skały, tj. rozmieszczenie składników skały i sposób wypełnienia przez nie przestrzeni, np. tekstura bezładna (chaotyczne rozmieszczenie składników), tekstura równoległa (równoległe ułożenie wydłużonych lub płaskich ziarn mineralnych), tekstura porowata (w skale występują pory), tekstura zbita (skała pozbawiona porów). Niekiedy jest używany również termin więźba skały, określający budowę wewnętrzną skały i obejmujący zarówno strukturę skały, jak i jej teksturę. Ze względu na genezę rozróżnia się skały magmowe, osadowe i metamorficzne.

Skały magmowe.

Powstają wskutek krzepnięcia magmy w głębi Ziemi (skały głębinowe, zwane też plutonicznymi, np. granit, sjenit, gabro), na jej powierzchni (skały wylewne, powstające z lawy wydobywającej się z wulkanów, np. riolit, andezyt, bazalt) lub na niewielkiej (do 1 km) głębokości pod powierzchnią (skały subwulkaniczne, zbliżone do wylewnych). Wśród skał subwulkanicznych wyróżnia się także skały żyłowe (np. lamprofiry), występujące w formie żył. Zależnie od zawartości krzemionki SiO₂ rozróżnia się skały kwaśne (o zawartości powyżej 65% SiO₂, np. granit, riolit), skały obojętne (53–65% SiO₂, np. sjenit, andezyt), skały zasadowe, zwane też bazytami (44–53% SiO₂, np. gabro, bazalt), oraz skały ultrazasadowe (ultrabazyty), o zawartości poniżej 44% SiO₂, np. perydotyt, piroksenit. Składnikami skał magmowych są kryształy minerałów powstałe w wyniku krystalizacji magmy; najbardziej grubokrystaliczne są skały głębinowe; skały subwulkaniczne, a zwłaszcza wylewne są drobnokrystaliczne, a często składają się w znacznej części lub w całości ze szkliwa wulkanicznego (obsydian).

Skały osadowe.

Powstają na powierzchni Ziemi w wyniku procesów sedymentacji, wietrzenia, diagenezy. Rozróżnia się skały okruchowe (klastyczne), złożone z ziarn, otoczaków, okruchów lub bloków powstałych wskutek mechanicznego rozdrobnienia skał starszych; składniki te mogą być scementowane spoiwem mineralnym (skały okruchowe zwięzłe, np. zlepieniec, piaskowiec, mułowiec) bądź nie (skały okruchowe luźne, np. żwir, piasek, mułek); skały organogeniczne (zwane również biolitami), zbudowane głównie ze szczątków organizmów lub powstałe dzięki ich procesom życiowym (do tej grupy należy m.in. większość wapieni, węgiel kamienny i brunatny); skały chemogeniczne, powstałe w wyniku wytrącania się z wody rozpuszczonych w niej substancji chemicznych, np. wskutek intensywnego parowania zbiorników wodnych (ewaporaty, np. sól kamienna). Wśród skał osadowych wyróżnia się także (zaliczane niekiedy do skał okruchowych): skały ilaste, zbudowane głównie z minerałów ilastych (np. ił, iłowiec); skały alitowe (ality), zbudowane głównie z wodorotlenków glinu (np. lateryt, terra rossa) i często wykorzystywane jako jego rudy (boksyty); skały piroklastyczne, złożone z wyrzucanych przez wulkany materiałów piroklastycznych, i będące skałami osadowymi pochodzenia wulkanicznego (np. tuf, ignimbryt). Dla skał osadowych jest charakterystyczne występowanie w postaci ławic i warstw.

Skały metamorficzne.

Są produktami przeobrażenia wcześniej powstałych skał w wyniku procesów metamorfizmu, przebiegających głównie pod wpływem zwiększonego ciśnienia i podwyższonej temperatury; skład i budowa wewnętrzna skał metamorficznych zależy od składu skał pierwotnych oraz od warunków fizycznych, w których ulegały one przeobrażeniom; skały metamorficzne są zbudowane zawsze z kryształów (blasteza), często odznaczają się lineacją, laminacją, foliacją, złupkowaceniem; w wyniku metamorfizmu regionalnego powstają m.in. zieleńce, łupki krystaliczne, marmury, gnejsy, granulity; produktami metamorfizmu termicznego są m.in. hornfelsy; w wyniku metamorfizmu dyslokacyjnego powstają mylonity i kataklazyty. Wśród skał metamorficznych wyróżnia się często tzw. skały metasomatyczne, powstające w otoczeniu intruzji przy znacznym udziale procesów metasomatozy, np. skarny, erlany.

Skały są ważnymi surowcami w wielu gałęziach przemysłu; są wykorzystywane w budownictwie, energetyce, hutnictwie, przemyśle szklarskim, ceramicznym i papierniczym, w farbiarstwie i in., jako materiały drogowe, rzeźbiarskie i dekoracyjne; niektóre skały są wykorzystywane jako kamienie ozdobne. Skały zawierają niekiedy znaczne ilości cennych minerałów i substancji mineralnych, które mogą być z nich wydobyte metodami górniczymi; dzięki temu skały są wykorzystywane np. jako kopaliny wielu metali (m.in. łupki miedzionośne, będące źródłem miedzi i srebra); są także zbiornikami wód podziemnych, ropy naftowej i gazu ziemnego. Wszechstronnym badaniem skał zajmuje się petrologia; wiek skał, ich pochodzenie i rozmieszczenie w skorupie ziemskiej są przedmiotem badań wielu innych dziedzin geologii.