science fiction
 
Encyklopedia PWN
science fiction
[sạıəns fıkszn; ang.] Wymowa,
fantastyka naukowa, SF,
odmiana literatury fantastycznej;
termin określający literaturę (także film) fantastyczną, w której konstrukcję świata przedstawionego uzasadniają wyjaśnienia o charakterze naukowym lub przynajmniej mające pozory naukowości. Zawarte w utworach science fiction wizje futurologiczne są pozbawione z reguły znamion cudowności (charakterystycznych dla baśni, legendy lub odmiany fantastyki zwanej fantasy), w fabule zaś przestrzega się zasad prawdopodobieństwa. Elementy science fiction występowały już w literaturze XVII–XVIII w., rozwój nastąpił w 2. połowie XIX w. (J. Verne, m.in. 20 000 mil podmorskiej żeglugi, Wyprawa do wnętrza Ziemi; H.G. Wells Wehikuł czasu, Wojna światów), rozkwit zaś od lat 30. XX w., zarówno w postaci masowej literatury rozrywkowej, publikowanej m.in. w specjalnych magazynach (najczęściej w USA), jak i twórczości o ambicjach literackich i filozoficznych, kreślącej wizję rozwoju cywilizacji ziemskiej i możliwych jej zagrożeń; tworzyli ją liczni pisarze w USA, np.: R.A. Henlein (Kawaleria Kosmosu), I. Asimov (Fundacja), R.D. Bradbury (415° Fahrenheita), Ph.K. Dick (Ubik), S.R. Delany (Punkt Einsteina), H. Ellison (The Beast that Shouted Love and the Heart of the World), R. Zelazny (cykl powieściowy o księstwie Amber), w Wielkiej Brytanii, np.: B.W. Aldiss (trylogia o Helikonii), G.J. Ballard (Imperium Słońca), w ZSRR, np.: A. i B. Strugaccy (Piknik na skraju drogi), oraz w innych krajach. W literaturze polskiej wątki fantastycznonaukowe pojawiały się w XVIII w. (podróż balonem na Księżyc w powieści M. Krajewskiego Wojciech Zdarzyński) i XIX w. (np. w Lalce B. Prusa), szerzej sięgnęli do nich pisarze przełomu XIX i XX w. — J. Żuławski (Na srebrnym globie), W. Umiński (zwany polskim Verne’em), A. Lange; w okresie międzywojennym zyskały popularność zarówno w literaturze młodzieżowej, jak i u pisarzy mających ambicje ukazywania problemów nowoczesnej cywilizacji (A. Słonimski, B. Winawer, J. Braun); po II wojnie światowej nastąpił rozkwit polskiej literatury science fiction, uprawianej przez wielu pisarzy (K. Fiałkowski, K. Boruń, Cz. Chruszczewski, A. Trepka, M. Oramus, J.A. Zajdel, A. Wiśniewski-Snerg, R. Ziemkiewicz, M.S. Huberath, J. Dukaj); światową sławę zyskał swą twórczością S. Lem, czyniąc z prozy science fiction zarówno formę refleksji filozoficznej, jak i parodystyczno-satyrycznej zabawy.
W filmie konwencję science fiction wyznacza scenografia i kostium, rozwój gatunku warunkuje technika, efekt fantastyczności jest wynikiem podporządkowania wszystkich składników filmu zasadzie niezgodności (np. przemieszczanie w czasie, zmienna skala rozmiarów w stosunku do rzeczywistości, wyposażenie mechanizmów w reakcje emocjonalne i ludzką inteligencję), element niespodzianki umożliwia przejmowanie cech różnych gatunków filmowych. Początki science fiction określała baśniowość i wątki profetyczno-technologiczne wyobrażające świat jedynie w jego kształcie materialnym; występują one m.in. w filmach: G. Mélièsa (Podróż na Księżyc, 20 tysięcy mil podmorskiej żeglugi), F. Langa (Metropolis, Kobieta na Księżycu), J. Whale’a (Frankenstein), W.C. Menziesa (Rok 2000), F. Capry (Zaginiony horyzont). W latach 50. odrodzenie i gwałtowny rozwój science fiction (głównie w kinie amerykańskim) spowodowane czynnikami technicznymi, komercyjnymi, pośrednio politycznymi (zimna wojna), przyniósł nowe archetypy tematyczne i kierunki — katastroficzne wątki społeczno-polityczne o elementach grozy, hipotetyczne przewidywania z zakresu psychiki i mentalności (J. Arnold Powrót z czarnej laguny, K. Zeman Diabelski wynalazek, G. Pal Wehikuł czasu, J. Losey Fabryka nieśmiertelnych, B. Haskin Wojna światów, O. Vavra Krakatit, S. Kramer Ostatni brzeg, T. Young Dr No, J. Polak Ikaria XB-1, P. Brook Władca much, J.L. Godard Alphaville, F. Truffaut Fahrenheit 451); przełomowe znaczenie miały filmy 2001: Odyseja kosmiczna S. Kubricka (1968), poszerzająca możliwości intelektualne science fiction, oraz Gwiezdne wojny G. Lucasa (1978), obalające umowne reguły gatunku w kierunku swobodnej gry konwencjami, popularyzujące science fiction w skali masowej (skutek tej popularności to m.in. kontynuacja Gwiezdnych wojen: Epizod V: Imperium kontratakuje I. Kershnera i Epizod VI: Powrót Jedi R. Marquanda — wg scenariusza Lucasa, oraz Epizod I — Mroczne widmo, Epizod II — Atak klonów i Epizod III — Zemsta Sithów oba w reżyserii Lucasa). Twórcami różnorodnych odmian science fiction byli m.in.: R. Nelson (Charly), R. Wiktorow (W drodze na Kasjopeję), J. Fukuda (Terror Mechagodzilli), J. Guillermin (King Kong), A. Tarkowski (Solaris, Stalker), R. Scott (Obcy — 8 pasażer Nostromo, Łowca andreoidów), K. Russel (Odmienne stany świadomości), S. Lisberger (TRON), S. Spielberg (cykl Indiana Jones, E.T., Park Jurajski), J. Cameron (Terminator, Obcy — decydujące starcie), J. Carpenter (Ucieczka z Nowego Jorku, Przybysz), A. Jermasz (Księżycowe tęcze); w Polsce m.in.: P. Szulkin (Wojna światów, O-bi, O-ba, Koniec cywilizacji, Ga-ga, Chwała bohaterom), J. Machulski (Seksmisja), A. Żuławski (Na Srebrnym Globie); filmy i seriale telewizyjne spopularyzowały bohaterów, m.in. znanych także z komiksów (Cień, Batman, Superman).
Bibliografia
R. HANDKE Polska proza fantastyczno-naukowa. Problemy poetyki, Wrocław 1969;
S. LEM Fantastyka i futurologia, t. 1–2, Kraków 1970;
V. GRAAF Homo futurus. Analiza współczesnej science fiction, Warszawa 1975;
A. SMUSZKIEWICZ Stereotyp fabularny fantastyki naukowej, Wrocław 1980;
A. ZGORZELSKI Fantastyka. Utopia. Science fiction. Ze studiów nad rozwojem gatunków, Gdańsk 1980;
J. GUNN Droga do science fiction, Warszawa, t. 1–4, 1985–88;
A. KOŁODYŃSKI Dziedzictwo wyobraźni, Warszawa 1989.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Mélièsa Georges, Podróż na Księżyc, kadr z filmu, 1902 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia