sądownictwo
 
Encyklopedia PWN
sądownictwo,
ogół sądów jako odrębnych organów państwowych, sprawujących wymiar sprawiedliwości na podstawie przepisów tzw. prawa sądowego (prawo cywilne, karne, procesowe, o ustroju sądów);
nowoczesne sądownictwo jest oparte na zasadach odrębności i niezawisłości; odrębność sądownictwa oznacza, że sądy są oddzielone od innych organów państwowych i od nich niezależne; niezawisłość sądów zapewnia niezawisłość sędziowska.
Ustrój i działalność sądów wykazują pewne odrębności w zależności od tego, czy odnoszą się do systemu anglosaskiego, romańskiego, czy też germańskiego; zwykle istnieją 3 instancje (od orzeczenia sądu I instancji apelacja, potem kasacja lub rewizja), z tym że możność odwołania się do wyższych instancji jest często ograniczona; sądy orzekają jednoosobowo lub kolegialnie (w wyższych instancjach); oprócz sądów powszechnych, orzekających w sprawach cywilnych i karnych, działają sądy szczególne (np. sądy administracyjne, sądy pracy, sądy handlowe); w wielu krajach występują dla pewnych kategorii spraw karnych (a wyjątkowo również i cywilnych) tzw. sądy przysięgłych; w okresie wojny lub stanu wyjątkowego mogą być powoływane sądy wojenne. W ramach sądownictwa powszechnego lub do orzekania w pewnych kategoriach spraw są powoływane niektóre sądy lub ich oddziały, np. do spraw nieletnich, do prowadzenia Krajowego Rejestru Sądowego. Sprawy cywilne mogą też być poddawane pod rozstrzygnięcie sądu polubownego (arbitrzy wyznaczeni przez strony) — ich orzeczenia mają moc orzeczeń sądu państwowego. Zakres kompetencji sądów i ich stosunek do siebie określają przepisy o właściwości sądów.
Sądownictwo w Polsce. Od początków do rozbiorów. Od najdawniejszych czasów sąd monarszy ograniczał stosowanie samopomocy (m.in. zemstę), zastępując pojednawcze sądy starszyzny plemiennej; monarcha, który mógł wywołać każdą sprawę przed swój sąd, sądził w stolicy i w czasie objazdów kraju — w otoczeniu dostojników; w grodach sądzili komesi (kasztelanowie), specjalnych sędziów nie było, sprawowanie sądownictwa należało do najważniejszych funkcji zarządu państwem. W miarę kształtowania się stanów w XIII w. jednolite dotąd sądownictwo uległo rozbiciu wg podziałów stanowych. W rezultacie ustanowienia immunitetów sądowych ludność chłopska podlegała odtąd sądom dominialnym (patrymonialnym) panów, a rycerstwo-szlachta, uwolniona przywilejami od sądów kasztelanów — bezpośrednio sądowi monarchy, który sądził na publicznym zgromadzeniu — wiecu, gdzie zasiadał też sędzia książęcy, jako znawca prawa zwyczajowego.
W miastach lokowanych na prawie niemieckim powstawały odrębne sądy dla mieszczan. Sądowi ławniczemu przewodniczył wójt; jednocześnie działał, zyskujący z czasem na znaczeniu, sąd rady miejskiej z burmistrzem na czele (sąd radziecki), tworzący od XVI w., czasem wraz z ławą, sąd radziecko-ławniczy. Sądy większych miast były nieraz sądami wyższymi, przyjmującymi apelacje i wydającymi pouczenia prawne, tzw. ortyle; niekiedy sądy zwracały się po nie do Magdeburga; taką praktykę zwalczał Kazimierz III Wielki; 1356–68 utworzył on sąd wyższy prawa niemieckiego na zamku krakowskim, podległy sądowi sześciu miast (w jego skład wchodziło po 2 przedstawicieli 6 większych miast Małopolski, powoływanych przez króla). Immunitety umożliwiły też we wsiach dóbr immunizowanych rozwój sądu ławniczego, składającego się z ławników z sołtysem na czele; sołtysów sądziły sądy leńskie pod przewodnictwem landwójta. Osobne sądy duchowne sądziły na mocy privilegium fori sprawy duchownych (z wyjątkiem spraw o dobra ziemskie i przestępstw przeciw państwu), także sprawy wiary lub z nią związane (np. małżeńskie); gdy strony należały do różnych stanów, właściwym był na ogół sąd pozwanego.
W końcu XIV i w XV w. ukształtowały się w miejsce sądów książąt dzielnicowych szlacheckie sądy ziemskie złożone z sędziego, podsędka i pisarza, mianowanych dożywotnio przez króla spośród 3 kandydatów przedstawionych przez sejmik ziemski. Sąd grodzki namiestnika królewskiego — starosty, gdzie sądził wyznaczony przez niego burgrabia lub sędzia grodzki, rozpatrywał sprawy z artykułów grodzkich oraz szlachty nieosiadłej. Sprawy graniczne rozpatrywał sąd podkomorski. Ważniejsze sprawy szlachty wpływały do sądu wiecowego ziemskiego (pod przewodnictwem wojewody); odbywał się on czasem na sejmiku, a zanikł w XV w. W XVII w. zaczęły upadać sądy ziemskie i podkomorskie, natomiast sądy grodzkie działały sprawnie, rozszerzając zakres swej kompetencji; od sądu odróżniano urząd grodzki, który zajmował się egzekucją wyroków, przyjmował wpisy do ksiąg (księgi sądowe).
Najważniejsze sprawy należały do sądu króla jako zwierzchnika wymiaru sprawiedliwości; pod nieobecność monarchy sąd ten pod przewodnictwem kanclerza zwał się asesorskim (asesorią). Szczególną wagę miał sąd króla w czasie sejmu, tzw. sąd sejmowy, na którym jako asesorowie występowali obecni senatorowie; należały doń sprawy o zdradę stanu, sprawy szlachty osiadłej zagrożone karą śmierci oraz sprawy dóbr królewskich. Po wprowadzeniu 1523 apelacji do sądów królewskich wpływało dużo spraw. Zasadniczą reformą było utworzenie 1578 Trybunału Koronnego (Litewskiego 1581) jako sądu szlacheckiego II i ostatniej instancji, co ograniczało silnie jurysdykcję królewską. Deputowani do Trybunału byli wybierani corocznie na sejmikach; w sprawach, w których jedną stroną był duchowny, skład orzekający w połowie składał się z duchownych. Trybunał sądził pół roku dla Wielkopolski w Piotrkowie, drugie pół dla Małopolski w Lublinie. W wyniku upadku sądów ziemskich szlachta często przedstawiała sprawy bezpośrednio Trybunałowi. Naruszenie bezpieczeństwa i spokoju w miejscu pobytu króla należało do sądu marszałkowskiego. W czasie bezkrólewia konfederacje powołały w województwach i ziemiach sądy kapturowe dla spraw karnych, zwłaszcza o naruszenie porządku i bezpieczeństwa publicznego oraz o przestępstwa przeciw państwu. W 2. połowie XVII w. na wzór sądów kapturowych powoływano, w czasie trwania konfederacji, dwuinstancyjne sądy konfederackie. Dla chłopów w królewszczyznach i dobrach magnackich powoływano XVI–XVIII w. sądy zamkowe, w Zamościu nawet tzw. trybunał zamojski, który był też sądem dla miast prywatnych tego latyfundium. Od XVI w. pojawiły się na wsi sądy rugowe, oparte na obowiązku ujawnienia znanych przestępstw na ogólnym zebraniu wsi (zw. rugiem). Dla chłopów z królewszczyzn w latach 80. XVI w. powstał sąd referendarski — jako najwyższy sąd dominialny; rozpatrywał również skargi chłopów z królewszczyzn na administratorów i dzierżawców. Do osobnych sądów należały: sąd górniczy (ławniczy z żupnikiem na czele), sądy ormiańskie, wołoskie, żydowskie (sądy dajanów) oraz sądownictwo wojskowe. Upadek sądów państwowych XVII–XVIII w. spowodował wzrost znaczenia sądownictwa polubownego.
Sejm Czteroletni (1788–92) utworzył dla szlachty jednolite sądy ziemiańskie; Trybunał Koronny podzielono na osobny dla Wielkopolski i dla Małopolski, co miało przyspieszyć postępowanie; zachowano osobny Trybunał dla Wielkiego Księstwa Litewskiego. W miastach utworzono sądy miejskie, wydziałowe (I instancja dla spraw karnych) i apelacyjne; poddano je kontroli asesorii, jako najwyższego sądu dla miast. Funkcje sądowe spełniały również komisje rządowe i porządkowe w zakresie swoich kompetencji. Zachowano sądownictwo dominialne nad chłopami. Insurekcja kościuszkowska powołała do walki z wrogami powstania Sąd Wojskowy Kryminalny i sądy kryminalne w województwach.
Okres rozbiorów. Na ziemiach zaboru pruskiego (od 1772) sądownictwo organizowano na wzór pruski: osobne dla stanów niższych, osobne dla szlachty, kleru i urzędników. W sądach dominialnych nakazywano panom ustanawiać egzaminowanych justycjariuszy (potem wspólnie dla całego powiatu), którzy wykonywali sądownictwo cywilne i karne. W miastach sądownictwo cywilne i karne sprawowały departamenty sądowe magistratów z burmistrzami sądowymi na czele. Po okresie napoleońskim sądy w Wielkim Księstwie Poznańskim 1817 zreformowano, utrzymując sądy pokoju i system odrębny od pruskiego; 1835 Poznańskie utraciło własny sąd najwyższy, a ustrój sądowy dostosowano do organizacji sądowej Prus; 1849 zniesiono stanowość i wprowadzono trójstopniowość sądownictwa: sądy powiatowe, które przejęły m.in. kompetencje zniesionych (1848) sądów justycjariuszy, sądy apelacyjne i Najwyższy Trybunał Sądowy — jako instancję kasacyjną; 1879 wprowadzono jednolity ustrój sądów powszechnych dla całej Rzeszy: sądy urzędowe (jednoosobowe), sądy okręgowe (kolegialne), orzekające o karze, kiedy sprawa toczyła się przed ławą przysięgłych, która orzekała o winie, oraz stanowiące instancję apelacyjną dla sądów urzędowych (Amtsgericht) sądy apelacyjne (kasacyjne dla sądów urzędowych); instancją kasacyjną był Trybunał Rzeszy w Lipsku. Prawa języka polskiego, równouprawnionego od 1817 z niemieckim, systematycznie ograniczano; w praktyce usunięto go z sądownictwa na mocy ustawy 1876, co wiązało się z intensywną germanizacją.
W Księstwie Warszawskim 1807–13 zagwarantowano niezawisłość sędziów, powoływanych przez monarchę i usuwalnych tylko z mocy orzeczenia sądu, oraz jawność rozprawy. Od sędziów wymagano ukończenia studiów prawniczych. W 1808 wprowadzono nową organizację sądów, w zasadzie powszechnej, łamiąc zasadę stanowości. Do kompetencji sądu pokoju należały drobne sprawy cywilne i karne oraz niesporne, a także pojednania. W każdym departamencie był trybunał cywilny I instancji, w większych miastach trybunały handl.; dla Księstwa Warsz. był jeden Sąd Apelacyjny. Sprawy karne mniejszej wagi rozpatrywał sąd podsędkowski kryminalny, przekształcony następnie w sąd policji poprawczej. Był on też instancją apelacyjną od wyroków karnych sądu pokoju oraz prowadził śledztwa w sprawach zbrodni, rozpatrywanych w I i ostatniej instancji przez sądy kryminalne. Udział w sądownictwie karnym miały też organa administracji (municypalne, skarbowe). W 1810–12 dostosowano organizację sądów karnych do wzorów francuskich. Sądem kasacyjnym cywilnym i karnym była Rada Stanu, która stanowiła też trybunał administracyjny i kompetencyjny (w sporach między urzędami i sądami). Naczelną władzą administracji sądowej i nadzoru było ministerstwo sprawiedliwości. Podlegała mu prokuratura zorganizowana hierarchicznie, wprowadzona na wzór francuski. Adwokaturę podzielono na 3 szczeble związane z odpowiednimi sądami. Utworzono osobną organizację notariatu.
Sądownictwo Królestwa Polskiego utrzymało na ogół organizację sądową Księstwa Warszawskiego; 1827 powołano jedynie sąd sejmowy, złożony z wszystkich senatorów, wydziały hipoteczne przy trybunałach (wojewódzkie) i urzędy hipoteczne powiatowe przy sądach pokoju (1825). Po 1831 zniknął wraz z sejmem sąd sejmowy; 1841 zlikwidowano sąd kasacyjny i apelacyjny, a ich sprawy przekazano nowo utworzonym departamentom IX i X Senatu Rządzącego (najwyższej instancji sądowej Cesarstwa Ros.) w Petersburgu, urzędującym w Warszawie; 1864 wprowadzono sądy gminne (wójt z 2 ławnikami), którym przekazano drobne sprawy cywilne i karne; 1876 wprowadzono organizację sądową rosyjską z 1864; ważniejsze sprawy cywilne i karne należały do sądów okręgowych, w apelacji — do izby sądowej. Kasacje kierowano do Senatu. Wobec nieufności władz rosyjskich do społeczeństwa polskiego nie wprowadzono ławy przysięgłych i zasady obieralności sędziów pokoju istniejącej w Rosji; na sędziów powoływano po 1876 wyłącznie Rosjan; do sądów wprowadzono jako urzędowy język rosyjski; na wschodnich terytoriach zaboru rosyjskiego utrzymano początkowo nieco zmienione sądy grodzkie (tylko na Litwie właściwej), ziemskie i graniczne oraz Trybunał, od 1802 sąd główny litewski; od 1840 zaczęto stopniowo wprowadzać rosyjską organizację sądową.
Na ziemiach zaboru austriackiego po 1772 utrzymano dawne sądownictwo stanowe, tworząc dodatkowo trybunał cesarsko-królewski (1774). W 1784–87 po zlikwidowaniu sądów ziemskich i grodzkich utworzono 3 sądy szlacheckie (Lwów, Tarnów, Stanisławów), zwane forum nobilium. Utworzono też międzystanowe sądy karne w 19 cyrkułach. Sąd apelacyjny był we Lwowie, najwyższa izba sprawiedliwości (Oberste Justizstelle) — w Wiedniu; od 1785 językiem urzędowym w sądach był język niemiecki, na równi z łaciną; 1867 wprowadzono nieusuwalność i niezawisłość sędziów, a w najcięższych sprawach karnych, politycznych i prasowych — ławę przysięgłych (na jej skład miały wpływ władze sądowe). Ustawa z 1868 oparła adwokaturę na zasadzie samorządu zawodowego; 1895–96 wprowadzono sądy powiatowe (jednoosobowe) orzekające w sprawach drobniejszych i okręgowe jako sądy I instancji, wyższe sądy krajowe (w Krakowie i Lwowie) jako apelacyjne dla sądów okręgowych. Instancją rewizyjną został Sąd Najwyższy w Wiedniu z osobnym senatem dla spraw z Galicji. Sądami specjalnymi były sądy przemysłowowe (w Bielsku, Krakowie i Lwowie). W 1860 zezwolono używać języka ojczystego stron (polskiego, ukraińskiego w Galicji Wschodniej, niemieckiego) i wydawać wyroki w tych językach; od 1869 językiem urzędowym w sądach Galicji stał się język polski.
Sądem prawa publicznego był od 1875 Trybunał Administracyjny (jeden na Austrię), orzekający — po wyczerpaniu administracyjnego toku instancji — w skargach o naruszenie praw obywateli przez organy administracji. W zaborze pruskim sądownictwo administracyjne było trójinstancyjne, z Wyższym Trybunałem Administracyjnym na czele. W zaborze rosyjskim sądownictwa takiego nie było.
II Rzeczpospolita. Po I wojnie światowej ustrój sądów w Polsce pozostał oparty na przepisach państw zaborczych. W 1919 utworzono jeden dla całego państwa Sąd Najwyższy. Organizacja innych sądów pozostała do 1929 na obszarze każdego z byłych zaborów odrębna; dokonywane zmiany w organizacji sądów były odmienne w poszczególnych częściach kraju. Na obszarze byłego zaboru rosyjskiego najważniejsze zmiany wprowadzono już w czasie I wojny światowej. W 1915, po opuszczeniu przez wojska rosyjskie Królestwa Polskiego, powołano samorzutnie sądy obywatelskie, rozwiązane wkrótce przez okupanta niemieckiego. Od 1917 za zgodą okupacyjnych władz niemieckich i austriackich rozpoczęło działalność sądownictwo polskie, utworzone na podstawie przepisów wydanych przez Tymczasową Radę Stanu Królestwa Polskiego. Powołano wówczas sądy pokoju, sądy okręgowe i sądy apelacyjne (w Warszawie i Lublinie) oraz Sąd Najwyższy. Wprowadzony początkowo dość szeroki udział ławników w orzecznictwie sądów został następnie ograniczony, a 1927 zniesiony. Na obszarze byłego zaboru austriackiego dawna organizacja sądownictwa została prawie bez zmiany; działały sądy powiatowe, okręgowe (jako sądy I instancji w sprawach poważniejszych i jako odwoławcze od orzeczeń sądów powiatowych) oraz apelacyjne (jako odwoławcze od orzeczeń sądów okręgowych). W sprawach o przestępstwa polityczne, prasowe i najcięższe zbrodnie pospolite utrzymano sądy przysięgłych. Na obszarze byłego zaboru pruskiego działalność sądów przysięgłych została 1919 zawieszona i później jej nie przywrócono. Do 1929 funkcjonowały sądy powiatowe i zbliżone do nich sądy pokoju oraz sądy okręgowe i apelacyjne. Pewne odrębności zachowała do 1929 organizacja sądownictwa w województwie śląskim.
Prace nad unifikacją sądownictwa rozpoczęte wkrótce po odzyskaniu niepodległości trwały do 1928 i zostały zakończone wydaniem jednolitego dla całego państwa prawa o ustroju sądów powszechnych, które weszło w życie 1 I 1929. Prawo to regulowało również organizację prokuratury. Zasady sądownictwa polskiego określono już w Konstytucji marcowej z 1921. Zgodnie z zasadą trójpodziału władz sądy miały być organami narodu w zakresie wymiaru sprawiedliwości, niezależnymi od władzy ustawodzawczej i wykonawczej; sędziów mianował Prezydent RP. W 1928 wprowadzono jednolite dla całego państwa następujące sądy powszechne: grodzkie, rozpoznające drobniejsze sprawy cywilne i karne; okręgowe, rozpoznające w I instancji poważniejsze sprawy cywilne i karne oraz środki odwoławcze od orzeczeń sądów grodzkich i postanowień sędziów śledczych; apelacyjne, rozpoznające przede wszystkim skargi apelacyjne od orzeczeń sądów okręgowych wydanych w I instancji, oraz Sąd Najwyższy. Terytorialny zasięg działalności sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych nie odpowiadał administracyjnemu podziałowi kraju na województwa, powiaty i gminy. Sądy grodzkie i sądy okręgowe (w części spraw rozpatrywanych w I instancji) orzekały w składzie jednego sędziego; sądy wyższych instancji orzekały w składzie kolegialnym sędziów zawodowych.
W niektórych sądach okręgowych utworzono wydziały handlowe, w których komplet sądzący składał się z sędziego jako przewodniczącego oraz 2 ławników (tzw. sędziów handlowych). Utworzone 1928 sądy pracy funkcjonowały przy sądach grodzkich lub oddzielnie; orzekały w sprawach ze stosunku pracy w składzie sędziego zawodowego i 2 ławników, z których jeden reprezentował grupę pracodawców, a drugi grupę pracowników. Zgodnie z Konstytucją marcową 1921 prawo o ustroju sądów powszechnych zawierało również przepisy o sędziach pokoju, którzy mieli być wybierani przez ludność, oraz o sądach przysięgłych; przepisy te nie zostały jednak zrealizowane. Sady przysięgłych działały tylko w Małopolsce, gdzie istniały już w okresie zaborów. Po wejściu w życie Konstytucji kwietniowej 1935, która nie przewidywała udziału czynnika społecznego w sądownictwie, nastapiło (ustawa z 1938) formalne zniesienie instytucji sądów pokoju i sądów przysięgłych; lączyło się to z tendencjami ograniczania i likwidacji demokratycznych instytucji przewidzianych Konstytucją marcową. W zakresie środków odwoławczych obowiązywała trójinstancyjność oparta na wzorach francuskich; od orzeczeń I instancji zapadłych w sądach grodzkich lub okręgowych przysługiwała apelacja do sądu II instancji, tj. okręgowego lub apelacyjnego. Od orzeczeń sądów II instancji przysługiwała kasacja do Sądu Najwyższego.
Sądownictwo wojskowe było całkowicie wyodrębnione i miało instancję najwyższą — Najwyższy Sąd Wojskowy. W zakresie sądownictwa administracyjnego utworzono 1922 jedynie Najwyższy Trybunał Administracyjny, który orzekał o legalności orzeczeń i zarządzeń administracyjnych wydanych w ostatniej instancji.
II wojna światowa. W okresie okupacji sądownictwo polskie zostało utrzymane w ograniczonym zakresie kompetencji. Na ziemiach włączonych do Rzeszy zostało zlikwidowane. Na obszarze GG oprócz utworzonego przez okupanta sądownictwa niemieckiego pozostawiono, z ograniczonym zakresem właściwości, sądy grodzkie, okręgowe i apelacyjne (w Warszawie, Krakowie, Lublinie i Radomiu). Sądy polskie podlegały nadzorowi niemieckich szefów dystryktów. Rozpoznawały cywilne i karne sprawy ludności polskiej nieprzekazane sądom niemieckim ze względu na mniejszą wagę i brak zainteresowania ze strony okupanta. Pod koniec 1939 Służba Zwycięstwu Polski powołała komórkę wymiaru sprawiedliwości Polskiego Państwa Podziemnego, której zadaniem miało być sądzenie szpiegów i zdrajców. W V 1940 utworzono, złożone z prawników, Sądy Kapturowe Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), które sądziły na podstawie kodeksu opracowanego w kraju, zawierającego wytyczne proceduralne i określające stosowanie prawa materialnego; przewodniczący Sądu Kapturowego był z reguły komendant ZWZ obszaru lub okręgu; skład sądzący był 3-osobowy; działał sędzia śledczy i prokurator; oskarżony miał prawo do obrony (obrońca z urzędu); sąd mógł wydać jedynie wyrok skazujący (kara śmierci) lub uniewinniający. W XI 1941 Sądy Kapturowe przemianowano na Wojskowe Sądy Specjalne (WSS); statut dla nich, opracowany w kraju, zatwierdził w Londynie generał W. Sikorski; zaczął obowiązywać IX 1942; sądy były jednoinstancyjne, wyroki zatwierdzał właściwy komendant ZWZ-AK; sądziły w wypadkach zdrady, szpiegostwa, denuncjacji, prześladowania ludności polskiej oraz przestępstw popełnianych przez żołnierzy. Utworzone VII 1942 Kierownictwo Walki Podziemnej, podlegające Delegaturze Rządu RP na Kraj, powołało Cywilne Sądy Specjalne działające od końca 1942, podlegające Okręgowym Delegatom Rządu; mogły orzekać karę śmierci, w szczególności za zbrodnię przeciw narodowi i państwu polskiemu, kolaborację z okupantem. Do sądzenia spraw mniejszej wagi utworzono Komisje Sądzące Walki Podziemnej, powoływane przez pełnomocników Okręgowego Delegata Rządu do spraw walki cywilnej; orzekały kary infamii, nagany i upomnienia; w sądownictwie cywilnym podstawą wyrokowania był Kodeks moralności obywatelskiej z 1941, który określał przestępne i naganne działania w warunkach okupacji; Wojskowe Sądy Specjalne pozostały właściwe dla przestępstw przeciw polskim siłom zbrojnym oraz w sprawach karnych żołnierzy konspiracji. Funkcjonowanie konspiracyjnego sądownictwa było ważnym elementem działalności państwa podziemnego, umacniało obywatelską i patriotyczną świadomość społeczeństwa, jego opór przeciw okupantom.
PRL i III Rzeczpospolita. W pierwszych latach po wojnie rozpoczęły działalność sądy powszechne na podstawie przedwojennych przepisów o ustroju sądów. Uruchomiono sądy: grodzkie, okręgowe, apelacyjne oraz Sąd Najwyższy; powołano w zasadzie dawną kadrę sędziów, uzupełniono ją (wobec poważnych strat wśród prawników spowodowanych represjami niemieckimi), zatrudniając w trybie nadzwyczajnym osoby, które przeszkolono prawniczo w trybie przyspieszonym w 6 średnich szkołach prawniczych. Nabór do sądownictwa miał głównie charakter polityczny i bardziej liczyła się dyspozycyjność wobec władzy komunistycznej niż wiedza prawnicza. Sprawy najważniejsze z punktu widzenia politycznego i gospodarczego przekazano nowo utworzonym specjalnym organom sądowym. Należały do nich: sądy wojskowe, które rozpoznawały również sprawy osób cywilnych oskarżonych o najpoważniejsze przestępstwa przeciwko państwu; specjalne sądy karne, powołane do sądzenia spraw zdrajców narodu i zbrodniarzy hitlerowskich; przejściowo (1945–46) działał Najwyższy Trybunał Narodowy, powołany do sądzenia spraw zbrodniarzy wojennych. Niektóre sprawy o przestępstwa gospodarcze i o spekulację przekazano do właściwości Komisji Specjalnej do Walki z Nadużyciami i Szkodnictwem Gospodarczym (pozasądowego organu, który mógł nakazać umieszczenie sprawcy przestępstwa gospodarcze w obozie pracy na 2 lata, w rzeczywistości jednak skazywał także za przestępstwa o charakterze politycznym). Po wojnie działały również sądy pracy, powołane do rozstrzygania sporów ze stosunku pracy, na podstawie przepisów z okresu międzywojennego; 1950 ich kompetencje przekazano sądom powszechnym. Cechą charakterystyczną sądownictwa 1944–50 było znaczne ograniczenie zakresu jurysdykcji sądowej oraz sądowego trybu zwyczajnego; zniesiono instytucję sędziego śledczego, a prokurator wydawał decyzje niepodlegające kontroli sądowej. Nowa organizacja sądownictwa weszła w życie I 1951 i wprowadziła następujące zmiany: 1) w miejsce sądów grodzkich, okręgowych i apelacyjnych powołano sądy powiatowe i wojewódzkie; 2) w miejsce dawnego trójinstancyjnego systemu odwoławczego z apelacją i kasacją wprowadzono system dwuinstancyjny z rewizją jako jedynym środkiem odwoławczym w postępowaniu cywilnym i karnym; 3) wprowadzono rewizję nadzwyczajną od prawomocnych orzeczeń sądowych, rozpoznawaną przez Sąd Najwyższy, oraz wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej ustalane przez ten sąd; 4) wprowadzono zasadę udziału ławników ludowych w postępowaniu cywilnym i karnym w I instancji; 5) prokuratura (dotychczas związana organizacyjnie z sądownictwem powszechnym) została wydzielona z resortu sprawiedliwości. Reformom tym towarzyszyło rozszerzanie kompetencji sądów powszechnych oraz likwidacja organów specjalnych powołanych w pierwszych latach powojennych. W 1955 wyłączono spod kompetencji sądów wojskowych sprawy o przestępstwa osób cywilnych, funkcjonariuszy MO i organów bezpieczeństwa publicznego, z wyjątkiem spraw o szpiegostwo. W 1975 w związku z nowym podziałem administracyjnym, w miejsce sądów powiatowych wprowadzono sądy rejonowe.
Po 1989 sądownictwo przeszło gruntowną odnowę. Rozwiązano Sąd Najwyższy w dotychczasowym składzie i sędziów tego Sądu powołano na nowo. Podjęto także próbę usunięcia z urzędu sędziów innych sądów, na podstawie ustawy z 1998 O odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, którzy w latach 1944–1989 sprzeniewierzyli się niezawisłości sędziowskiej. W 1989 zlikwidowano Państwowy Arbitraż Gospodarczy. Kolejna strukturalna reforma organizacji sądownictwa została przeprowadzona 1990; powołano sądy apelacyjne (jest ich 10), powierzając im rozpoznanie środków odwoławczych od orzeczeń sądów wojewódzkich i odciążając tym samym Sąd Najwyższy, któremu 1996 powierzono nowe zadanie, rozpoznawanie kasacji od orzeczeń wydanych w II instancji (a także, w ograniczonym zakresie, od prawomocnych orzeczeń wydanych w I instancji). W 1999 w związku z reformą administracyjną kraju, sądy wojewódzkie zostały przemianowane na sądy okręgowe. Zwiększenie obciążeń sądów wymusiło powołanie tzw. wydziałów cywilno-karnych w sądach rejonowych, które stanowiły zalążek przyszłych samodzielnych sądów grodzkich. Od 1980 jest budowana w Polsce struktura sądownictwa administracyjnego, które zgodnie z wymogiem Konstytucji RP jest dwuinstancyjne od 2004; oprócz Naczelnego Sądu Administracyjnego powstały wojewódzkie sądy administracyjne. Od 1985 funkcjonuje też sądownictwo konstytucyjne (Trybunał Konstytucyjny), do którego zadań należy głównie badanie konstytucyjności prawa. Sędziowie są powoływani przez Prezydenta RP na wniosek Krajowej Rady Sądownictwa, na czas nieoznaczony i, poza wypadkami wskazanymi w Konstytucji RP, nie można ich z urzędu usunąć, są chronieni immunitetem.
W postępowaniu przed sądami z reguły obowiązuje zasada kolegialności i udziału czynnika społecznego w sądach I instancji (ławnik). Postępowanie przed sądami jest dwuinstancyjne: I instancja jest merytoryczna, II — w założeniu jedynie kontrolna. Ustawy procesowe przewidują jednak dalsze instancje, najczęściej o charakterze nadzwyczajno-kontrolnym (kasacja, wznowienie postępowania). Kasacja w postępowaniu cywilnym jest środkiem służącym do zaskarżania orzeczeń nieprawomocnych i tworzy quasi-trzecią instancję. W sprawach karnych kasacją zaskarżyć można orzeczenie prawomocne i wykonalne, w związku z czym jest ona instrumentem pozainstancyjnym. Postępowanie przed sądami jest jawne, a wyłączenie lub ograniczenie jawności dopuszczalne jedynie w granicach określonych w ustawie (np. zachowania w tajemnicy okoliczności z uwagi na ważny interes państwa lub interes prywatny, potrzebę ochrony porządku publicznego lub dobrych obyczajów).
Zadania sądów i przepisy organizacyjne w RP regulują: Konstytucja RP z 1997 (wymienia podstawowe zasady ustrojowe sądownictwa oraz zasady procesowe), prawo o ustroju sądów powszechnych (od 2001), ustawa o Sądzie Najwyższym (od 2003), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych (1985), ustawa o rozpoznawaniu przez sądy spraw gospodarczych (1989), prawo o ustroju sądów wojskowych (od 1998), prawo o ustroju sądów administracyjnych (od 2004), ustawa o Trybunale Konstytucyjnym (od 1997); tryb postępowania sądowego reguluje Kodeks postępowania cywilnego (od 1964), Kodeks postępowania karnego (od 1998), Kodeks karny skarbowy (od 1989), Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (od X 2001) oraz ustawa Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (od 2004).
Sądami powszechnymi są: 1) sądy rejonowe, jako sądy I instancji — w ich skład wchodzą wydziały cywilne, karne, rodzinne i nieletnich, sądy pracy lub sądy pracy i ubezpieczeń społecznych, ksiąg wieczystych, a w niektórych sądach rejonowych ponadto sądy gospodarcze; w sądach rejonowych mogą być tworzone jako ich wydziały sądy grodzkie, którym powierza się rozpoznawanie spraw o wykroczenia i wykroczenia skarbowe, sprawy o niektóre drobne przestępstwa, w tym przestępstwa prywatnoskargowe, a także niektóre przestępstwa skarbowe, oraz sprawy cywilne podlegające rozpoznaniu w postępowaniu uproszczonym oraz dotyczące depozytów sądowych i przepadku rzeczy; 2) sądy okręgowe, jako sądy II instancji oraz I instancji w najpoważniejszych sprawach — w ich skład wchodzą wydziały: cywilny, karny, sąd penitencjarny, sąd pracy, wydział ubezpieczeń społecznych, a w niektórych sądach zamiast sądu pracy i wydziału ubezpieczeń społecznych wydział pracy i ubezpieczeń społecznych, wydział gospodarczy, w niektórych sądach ponadto odrębne jednostki, takie jak sąd antymonopolowy oraz jednostka do spraw rejestrowych; 3) sądy apelacyjne, jako sądy II instancji od orzeczeń sądów okręgowych — w ich skład wchodzą wydziały: cywilny, karny oraz pracy i ubezpieczeń społecznych; w Sądzie Apelacyjnym w Warszawie działał do 2007 wydział lustracyjny. Tworzenie i znoszenie sądów oraz ustalanie ich siedzib oraz zakresu i obszarów właściwości należy do ministra sprawiedliwości. Sądami szczególnymi są: sądy wojskowe (I instancja — wojskowe sądy garnizonowe, a w poważniejszych sprawach wojskowe sądy okręgowe, II instancja — wojskowe sądy okręgowe, a w poważniejszych sprawach Izba Wojskowa Sądu Najwyższego). W sprawach administracyjnych w I instancji orzekają wojewódzkie sądy administracyjne, w drugiej — Naczelny Sąd Administracyjny.
Naczelnym organem sądowym jest Sąd Najwyższy; sprawuje wymiar sprawiedliwości oraz nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania; zapewnia prawidłowość i jednolitość wykładni prawa i praktyki sądowej; składa się z 4 izb: 1) Cywilnej, 2) Karnej, 3) Pracy, Ubezpieczeń Społecznych, i Spraw Publicznych oraz 4) Wojskowej; na jego czele stoi pierwszy prezes powoływany przez Prezydenta RP, na czele izb — prezesi; sędziów innych sądów również powołuje prezydent. Sąd Najwyższy realizuje swoje zadania poprzez rozpoznawanie kasacji w sprawach cywilnych, karnych oraz z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych; uchwala wykładnię przepisów prawnych budzących wątpliwość lub rozbieżność w orzecznictwie, rozstrzyga wątpliwości prawne powstałe na tle konkretnych spraw, przedstawione przez sądy lub składy orzekające Sądu Najwyższego; uchwały pełnego składu, połączonych izb lub izby, a czasem także składu 7 sędziów, uzyskując moc tzw. zasad prawnych i wiążą wszystkie składy Sądu Najwyższego we wszystkich sprawach; może opiniować projekty ustaw.
Nadzór nad działalnością wojewódzkich sądów administracyjnych w zakresie orzekania sprawuje Naczelny Sąd Administracyjny, do którego zadań należy także dbałość o jednolitość orzecznictwa tych sądów. Naczelny Sąd Administracyjny dzieli się na 3 izby: Finansową, Gospodarczą oraz Ogólnoadministracyjną.
W 1999 zniesiono orzecznictwo organów skarbowych w sprawach o (niektóre) przestępstwa oraz wykroczenia skarbowe i sprawy te przekazano do właściwości sądów, a 2001 zlikwidowano kolegia do spraw wykroczeń. Drogę sądową otwiera się w wielu sprawach należących uprzednio do organów administracyjnych. Powoduje to narastanie zaległości w sądach, z którymi sądownictwo usiłuje radzić sobie poprzez rozbudowywanie struktury (utworzenie wydziałów grodzkich w sądach rejonowych) oraz reorganizowanie pracy (np. przez wprowadzenie orzekania na 2 zmiany). Pomimo tych działań, w licznych wyrokach Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, Polska została uznana za „winną” naruszenia europejskich konwencji praw człowieka z powodu nieprzeprowadzenia postępowania w „rozsądnym terminie”. Wykonywanie tych wyroków wiąże się z wypłatami odszkodowań zasądzonych na rzecz pokrzywdzonych przez Trybunał.
Bibliografia
O. BALZER Geneza trybunału koronnego, Warszawa 1886;
S. KUTRZEBA Sądy ziemskie i grodzkie w wiekach średnich, „Rozprawy AU”, t. 40 i 42, Kraków 1901–02;
J. RAFACZ Sąd referendarski koronny, Poznań 1948;
J. MICHALSKI Studia nad reformą sądownictwa i prawa sądowego w XVIII w., cz. 1, Wrocław–Warszawa 1958;
W. MAISEL Sądownictwo miasta Poznania do końca XVI wieku, Poznań 1961;
J. SOBCZAK Wielkopolskie sądy ziemiańskie, Warszawa–Poznań 1977;
Historia państwa i prawa Polski, red. J. Bardach, Warszawa, t. 1 1964, t. 2 1966, t. 3 1981, t. 4 1982;
K. KAMIŃSKA Sądownictwo miasta Torunia do połowy XVII wieku... na tle porównawczym, Toruń 1980;
A. ABRAMSKI Sądownictwo podczas konfederacji w Polsce 1672–1793, Katowice 1986;
M. WOŹNIAKOWA Sąd asesorski koronny (1537–1795), jego organizacja, funkcjonowanie i wola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce, Warszawa 1990;
J. BARDACH, B. LEŚNODORSKI, M. PIETRZAK Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1993.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia