rzemiosło

rzemiosło,

ekon. pozarolnicza działalność gospodarcza, prowadzona przez osobę fizyczną we własnym imieniu (często osobiście lub przy pomocy członków rodziny) w małych warsztatach, zatrudniających od 1 do zazwyczaj 25 (czasem 50) pracowników, w zależności od kraju i rodzaju działalności; najstarsza i przez kilka tysiącleci jedyna forma wytwórczości przemysłowej, aż do powstania w czasach nowożytnych manufaktur, a następnie przemysłu fabrycznego.

Warsztaty rzemieślnicze wytwarzają, na ogół na małą skalę, dobra codziennego użytku, świadczą usługi w zakresie napraw i konserwacji, np. sprzętu gospodarstwa domowego, czy usług osobistych typu fryzjerstwo, usługi krawieckie, szewskie itp. Produkcja rzemieślnicza charakteryzuje się niską kapitałochłonnością (proste metody produkcji, uproszczone formy zarządzania); na ogół obejmuje cały cykl wytwarzania — od surowca do produktu końcowego; jest oparta głównie na pracy ręcznej, przy użyciu prostych narzędzi, bez podziału pracy i stosowania (lub ze stosowaniem w niewielkim stopniu) mechanizacji i maszyn złożonych; odznacza się też wysoką elastycznością asortymentu produkcji i łatwością zmiany profilu w celu dostosowania jej do zmieniających się potrzeb i gustów odbiorców.

W Polsce główną społeczno-zawodową i gospodarczą organizacją samorządową rzemiosła jest Związek Rzemiosła Polskiego (1933–72 pod nazwą Związek Izb Rzemieślniczych, 1973–89 — Centralny Związek Rzemiosła), zrzeszający ponad 300 tysięcy zakładów rzemieślniczych, zatrudniających ok. 1,5 mln osób (2003). W strukturach Związku działa 490 cechów, 271 spółdzielni rzemieślniczych, 27 izb rzemiosła i przedsiębiorczości. Poza strukturami Związku Rzemiosła Polskiego działają organizacje branżowe: Stowarzyszenie Rzemieślników Piekarstwa RP, Stowarzyszenie Cukierników, Lodziarzy i Karmelarzy RP, Korporacja Piekarzy i Cukierników, Stowarzyszenie Stolarzy Polskich, Stowarzyszenie Rzeźników i Wędliniarzy RP, Krajowa Izba Motoryzacyjna, Korporacja Kominiarzy Polskich, Izba Gospodarcza Grabarzy, Polska Korporacja Techniki Sanitarnej, Grzewczej, Gazowej i Klimatycznej, Polski Związek Producentów i Przetwórców Żelatyny oraz Surowców Żelatynowych, Krajowa Rzemieślnicza Izba Optyczna, Ogólnopolski Cech Rzemieślników Artystów z Warszawy oraz Ogólnopolski Cech Radiestetów i Bioenergoterapeutów z Rybnika.

Wydzielenie się rzemiosła spośród zajęć rolniczych i hodowlanych nastąpiło w okresie pradziejowym, na ziemiach polskich I–IV w. Najwcześniej wyodrębniały się rzemiosła wymagające bardziej złożonej techniki i większych umiejętności: kowalstwo (obejmujące początkowo wszelkie dziedziny obróbki metali), obróbka drewna, kości i rogu, tkactwo, garncarstwo, później rzemiosła odzieżowego i spożywczego oraz coraz bardziej wyspecjalizowane branże poszczególnych dziedzin wytwórczości (np. ślusarstwo jako wyspecjalizowana dziedzina obróbki metali). Przełom w rozwoju rzemiosła stanowiło powstanie miast, w których skupiali się rzemieślnicy; część z nich pozostawała jednak nadal na wsi. Urbanizacja stymulowała specjalizację rzemiosła, a także skłaniała rzemieślników do zrzeszania się w celu obrony swoich interesów społecznych i ekonomicznych; organizacje te umożliwiały władzom miejskim i państwowym kontrolę produkcji rzemieślniczej i jej opodatkowanie. W starożytnym Rzymie i we wczesnym średniowieczu w Europie Zachodniej powstawały kolegia rzemieślników, potem bractwa religijne i zawodowe, XIII–XVIII w. w miastach środkowej i zachodniej Europy cechy, które utrzymały się w zmienionej postaci w niektórych krajach w XIX i XX w.; podobne do cechów stowarzyszenia rzemieślnicze powstawały w niektórych miastach średniowiecznej Rusi, a od początku XVIII w. również w miastach rosyjskich tworzono organizacje zwane cechami; przypominające cechy organizacje rzemieślników istniały także w miastach chińskich XVI–XVIII w.

Produkcja rzemieślnicza jest zasadniczo przeznaczona na zaspokojenie potrzeb lokalnych, stąd jej niewielkie zazwyczaj rozmiary, za to duże urozmaicenie. W większych miastach epoki przedprzem. bywało po kilkadziesiąt, a nawet ponad sto (Paryż, XIII–XVIII w.) zawodów rzemieślniczych, z których część miała bardzo wąski zakres (np. niekiedy piekarze dzielili się na wytwórców chleba białego i razowego, producentów placków i sucharów, piernikarzy itp., szewcy na wytwórców obuwia niemieckiego i polskiego, bednarze na bednarzy właściwych, wiadrowników, kiprów, czyli producentów naczyń do wina, naprawiaczy beczek, producentów obręczy itd.); w niektórych miastach rzemiosło specjalizowało się w jednym głównym dziale produkcji prowadzonej na dużą skalę i przeznaczonej na rozległy rynek, np. luksusowe sukiennictwo w Gandawie i Ypres — XIII w., szklarstwo w Wenecji (na Murano) od XIII w. do dziś, garncarstwo w Iłży — XVI–XX w. Rzemiosło zasadniczo trzymało się tradycyjnych technik i organizacji produkcji, jednak stopniowo różne innowacje wprowadzano również do warsztatów rzemieślniczych, niekiedy znacznie usprawniając i przyspieszając produkcję, zwiększając wydajność, tworząc nowe możliwości wytwarzania. Największym osiągnięciem w tej dziedzinie w epoce przedprzem. było zastosowanie koła wodnego (znanego już w starożytności, ale ponownie rozpowszechnianego w Europie od X w., w Polsce w XII w.) do poruszania młynów zbożowych, tartaków, szlifierni, foluszy sukienniczych i garbarskich; w tkactwie ważne było zastąpienie krosien pionowych poziomymi (w Chinach w II w. p.n.e., w Europie od XII w., w Polsce od XIII w.), wprowadzenie kołowrotka z napędem ręcznym (w Egipcie znany w XV w. p.n.e., w Europie rozpowszechniony XIV–XV w.) i z napędem nożnym (w Niemczech od ok. 1530); w garncarstwie przełom przyniosło zastosowanie koła garncarskiego (z napędem nożnym w Polsce zapewne od XV w.) i wprowadzenie polew.

Sytuacja rzemiosła uległa bardzo dużym zmianom w okresie industrializacji (w większości krajów europejskich, w tym w Polsce, XVIII–XIX w.). Część rzemiosł zaniknęła, a ich produkcję przejął przemysł fabryczny; przetrwały, a nawet znacznie się rozwinęły rzemiosła usługowe (np. fryzjerstwo), zajmujące się naprawami (np. szewstwo) oraz oferujące produkty luksusowe i o cechach indywidualnych (np. jubilerstwo, szewstwo i krawiectwo miarowe); wprowadzono do rzemiosła nowe techniki, urządzenia mechaniczne (np. silniki elektryczne), powstały nowe specjalizacje (np. fotografika). Ogólny udział rzemiosła w produkcji przemysłowej w dobie industrializacji stopniowo coraz bardziej się zmniejsza, maleje też liczba warsztatów i osób w nich zatrudnionych; rzemiosło zachowało jednak duże znaczenie w gospodarce, zwłaszcza w sferze usług.

Andrzej Wyrobisz

Bibliografia

M. MAŁOWIST Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w Zachodniej Europie w XIV i XV wieku, Warszawa 1954;

„Studia z dziejów rzemiosła i przemysłu”, t. 1–10, 1961–70; Cz. ŁUCZAK Położenie ekonomiczne rzemiosła wielkopolskiego w okresie zaborów (1793–1918), Poznań 1962;

Położenie ekonomiczne rzemiosła wielkopolskiego w latach 1918–1939, red. Cz. Łuczak, Poznań 1964;

B. NOWAK Rzemiosło Lublina od XIV do połowy XVI wieku, Lublin 1991;

E. COORNAERT Les corporations en France avant 1789, Paris 1941;

B.A. RYBAKOW Riemiesło driewniej Rusi, Moskwa 1948;

E.P. STUŻINA Kitajskoje riemiesło w XVI–XVIII wiekach, Moskwa 1970;

Gewerbliche Produktion und Stadt-Land-Beziehungen, red. K. Fritze, E. Müller-Mertens, J. Schildhauer, Weimar 1979.

Les métiers au moyen áge. Aspects économiques et sociaux, éd. P. Lambrechts, J.P. Sosson, Louvain-la-Neuve 1994.