rozrodczość
 
Encyklopedia PWN
rozrodczość,
demogr. strumień urodzeń w określonej populacji (np. ludności danego państwa) w jednostce czasu (np. w ciągu 12 miesięcy), zwykle podawana w przeliczeniu na 10 tysięcy ogółu ludności, wyrażana w ‰; również strumień urodzeń w kohorcie (demogr.); jeden z najważniejszych czynników przyrostu ludności oraz zmian jej struktury wg wieku.
Podstawową kategorią rozrodczości jest urodzenie żywe — wydobycie z ustroju matki żywego płodu po ciąży trwającej co najmniej 28 tygodni. Funkcja rozrodczości jest tradycyjnie związana z rodziną. Prawidłowości powstawania i rozpadu rodziny oraz formy (typy) i cykl życia rodziny mają dla rozrodczości istotne znaczenie. Zachowania prokreacyjne partnerów, których efektem są takie elementarne zdarzenia, jak: zapobieżenie poczęciu, poczęcie, ciąża, poronienie i urodzenie (żywe albo martwe), zależą od stosunkowo dużej liczby czynników o charakterze biologicznym i społecznym.
Poziom rozrodczości mierzy się za pomocą współczynników: 1) urodzeń, czyli liczby urodzeń żywych w jednostce czasu kalendarzowego przypadającej na 1000 mieszkańców; 2) płodności, czyli ilorazu liczby urodzeń żywych w danej populacji w ciągu 1 roku kalendarzowego oraz średniej liczby kobiet będących w wieku rozrodczym (w Polsce — 15–49 lat) pomnożonego przez 1000; 3) dzietności, tj. średniej liczby żywo urodzonych dzieci przypadającej na 1 kobietę w ciągu jej życia rozrodczego. Pomiar obejmuje również tzw. kalendarz urodzeń lub rozkład urodzeń w okresie życia generacji rodziców (kohorty małżeństw). Popularnymi miernikami są w tym przypadku średnie odstępy czasu między kolejnymi urodzeniami. Inny sposób opisu rozrodczości stanowią modele rozrodczości, a wśród nich tablice płodności (o konstrukcji analogicznej do tablic wymieralności). Podstawowym miernikiem w tych tablicach jest prawdopodobieństwo, że kobieta w określonym wieku i o określonej dotychczasowej dzietności urodzi następne dziecko w określonym przedziale czasu. Tablice te pozwalają m.in. na śledzenie dzietności kobiet poszczególnych generacji (łącznej i przeciętnej, tj. przypadającej na 1 kobietę) wyłącznie w zależności od ich wieku lub innych wyróżnionych zmiennych.
Zgodnie z teorią demograficznego przejścia, uważaną za paradygmat współczesnej demografii, pod wpływem modernizacji następuje głęboka zmiana wzorca rozrodczości. Społeczeństwo przed przejściem demograficznym (o tradycyjnej reprodukcji ludności) charakteryzuje się: dużą i względnie stabilną rozrodczością (współczynnik dzietności zwykle w przedziale 4–6); stosunkowo małym zróżnicowaniem płodności wg wieku rozrodczego; stosunkowo wczesnym tworzeniem rodzin; dużą stabilnością rodziny; długimi odstępami między kolejnymi urodzeniami; długim okresem aktywności prokreacyjnej; niewielką powszechnością (i niską skutecznością) praktyk regulacji urodzeń; niewielkim społecznym zróżnicowaniem prokreacyjnych postaw i zachowań. W trakcie przejścia demograficznego następuje obniżanie się rozrodczości oraz różnicowanie zwyczajów matrymonialnych, prokreacyjnych postaw i zachowań oraz powszechności i form regulacji urodzeń. W społeczeństwie po przejściu demograficznym (o nowoczesnej reprodukcji ludności) występuje: mała i względnie stabilna rozrodczość (współczynnik dzietności z reguły ok. 2); stosunkowo silne zróżnicowanie płodności wg wieku rozrodczego; względnie wczesne i dość powszechne tworzenie rodzin o mało zróżnicowanych formach; duża lub umiarkowana stabilność rodziny; krótkie odstępy między kolejnymi urodzeniami; krótki okres aktywności prokreacyjnej; duża powszechność i skuteczność praktyk regulacji urodzeń (planowanie rodziny); niewielkie lub umiarkowane społeczne zróżnicowanie postaw i zachowań prokreacyjnych. Zróżnicowanie i dynamika rozrodczości są wyjaśniane za pomocą różnorodnych teorii płodności.
We współczesnym świecie rozrodczość jest silnie zróżnicowana. W wielu krajach rozwijających się nadal trwa przejście demograficzne, a w niektórych zachowały się istotne elementy wzorca rozrodczości społeczeństwa o tradycyjnej reprodukcji ludności. Około 2000 w Afryce współczynnik dzietności wynosił 5,1, przy czym w wielu krajach tego kontynentu był wyższy niż 6. Jednocześnie w całej Europie i Ameryce Północnej, a także w Japonii, Australii i niektórych innych krajach przejście demograficzne zostało już zakończone. Nieoczekiwanie jednak w większości tych krajów od końca lat 60. XX w. lub początku lat 70. obserwuje się nowe zjawisko podważające względną stabilność rozrodczości, zwane „drugim przejściem demograficznym”. Podstawowe jego cechy to: radykalnie osłabiona skłonność do wstępowania w formalne związki małżeńskie, podwyższony średni wiek partnerów, w jakim tworzą oni rodzinę, wzrost częstości alternatywnych typów rodziny i form partnerskich (związków nieformalnych, rodzin niepełnych i trwałej samotności) oraz wzrost intensywności rozwodów (niestabilności rodziny). Pod tym względem zespół zjawisk rozrodczości uległ niewielkim zmianom w trakcie przejścia demograficznego; „drugie przejście” jest zatem opóźnioną demograficzną konsekwencją immanentnych cech modernizacji oraz tzw. ponowoczesności: wzrostu indywidualizmu oraz różnorodności kultur, wartości i stylów życia w społeczeństwie, zwłaszcza zaś emancypacji kobiet. Skutkiem tego jest raptowne obniżenie się rozrodczości W 2000 współczynnik dzietności w większości wymienionych obszarów osiągnął poziom niższy niż potrzebny do prostej reprodukcji ludności (ok. 2,1), a w niektórych krajach spadł poniżej 1,5; zwiastuje to głęboki i długotrwały regres demograficzny w najbardziej rozwiniętych krajach świata.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia