równowaga sił
 
Encyklopedia PWN
równowaga sił,
koncepcja polityki zagranicznej, której istotę stanowi samoograniczanie się poszczególnych państw (ugrupowań państw) dotyczące wielkości posiadanego potencjału militarnego, tak by nie przewyższał on potencjału państwa (grupy państw) oponenta.
Państwo kierujące się logiką utrzymania równowagi sił powinno zawsze przyłączyć się do ugrupowania słabszego. Utrzymywanie równowagi sił zapobiega hegemonii, względnie niebezpiecznej przewadze jednego państwa (grupy państw) nad innym(i), sprzyja tym samym utrzymaniu międzynar. pokoju i stabilizacji; praktycznie wyklucza możliwość dokonania agresji. Bezpośrednim weryfikatorem utrzymywania się równowagi sił jest stopień i zasięg możliwości stosowania przemocy w praktyce stosunków między państwami.
Pierwsze wzmianki o równowadze sił jako koncepcji utrzymania pokoju pojawiły się w rozprawach myślicieli staroż. Grecji (Tukidydes, Demostenes, Polibiusz). Filozoficzną przesłanką koncepcji równowagi sił jest rozumienie stosunków międzynar. jako fenomenu społ., którego jedną z cech jest poliarchia wszystkich podmiotów tych stosunków, brak akceptowanej przez nich władzy zwierzchniej. Cechująca stosunki międzynar. różnorodność, a częstokroć sprzeczność interesów poszczególnych państw powoduje, iż stosunki międzynar. są z jednej strony swoistym konglomeratem elementów ładu i porządku, z drugiej zaś nieładu (chaosu), czy też wręcz anarchii. Jednym ze sposobów przeciwdziałania temu pierwszemu zjawisku, a wzmocnienia tego drugiego, ma być polityka równowagi sił W nowoż. Europie zasada równowagi sił zyskała szersze zastosowanie po wojnie 30-letniej i pokoju westfalskim (1648); zaczęto ją wówczas postrzegać jako system międzynar., w którym mocarstwa, kierując się zasadami klasyka prawa międzynar., E. de Vattela (XVIII w.), znajdują zrozumienie dla interesów państw średnich i małych. Zasada równowagi sił była praktykowana przez wiele państw o statusie mocarstw. Stanowiła ona podstawę polityki zagranicznej Wielkiej Brytanii przez ostatnich kilka stuleci. Była też gł. wyznacznikiem zawierania sojuszy przez większość krajów europejskich. W przeszłości, zwłaszcza po wielkich konfliktach zbrojnych, państwa często uciekały się do tworzenia ładu międzynar. opartego na równowagi sił Tak było po wojnie 30-letniej, po wojnach napoleońskich (kongres wiedeński 1815), po I wojnie świat. (wersalski traktat pokojowy 1919), po II wojnie świat. (konferencja jałtańska 1945, konferencja poczdamska 1945). W tym ostatnim przypadku ważnym czynnikiem równowagi sił stała się ustanowiona w Karcie Narodów Zjednoczonych zasada jednomyślności mocarstw w Radzie Bezpieczeństwa, formalnie wykluczająca możliwość zdobycia dominacji w tej organizacji przez jedno mocarstwo. Zawarty w Karcie Narodów Zjednoczonych system równowagi sił oraz mechanizm jego funkcjonowania uległy znacznej modyfikacji w wyniku wynalezienia broni atomowej. Broń ta pozwoliła USA i ZSRR uzyskać status supermocarstw, stworzyć międzynar. system 2-biegunowy o podłożu ideol. oraz określać przez blisko pół wieku warunki świat. ładu międzynarodowego. Ze względu na rolę broni atomowej w powstałym systemie otrzymał on nazwę „równowagi strachu”. Dokonany przez obydwa supermocarstwa podział stref wpływów miał, w znacznej mierze, charakter sformalizowany. Znalazło to odbicie w funkcjonowaniu takich organizacji międzynar., jak: NATO, Układ Warsz., EWG, RWPG. Członkostwo w tych organizacjach formalnie suwerennych państw dodatkowo petryfikowało nadrzędną rolę supermocarstw w utrzymaniu równowagi sił i międzynar. pokoju. Ingerencja supermocarstw w sprawy wewn. krajów należących do własnej strefy wpływów wiązała się nierzadko z użyciem siły wobec podległych państw. Reakcja drugiego supermocarstwa ograniczała się zwykle w takich przypadkach do gestów symbolicznych. Przejrzystości sytuacji sprzyjała dodatkowo ogromna dysproporcja siły militarnej i gosp. między supermocarstwami a ich sojusznikami. Ani wystąpienie Francji ze struktur wojsk. NATO (1966), ani zerwanie przez Chiny sojuszu z ZSRR (1969) nie miało większego wpływu na układ sił Wschód–Zachód. Chwiejna, lecz długotrwała równowagi sił między USA a ZSRR miała odbicie w stanie stosunków międzynar., zw. zimną wojną. Dwubiegunowy system równowagi sił załamał się wraz z upadkiem ZSRR (1991). Nastąpił okres przejściowy, charakteryzowany jako system dominacji jednego supermocarstwa — USA.
Bibliografia
J. Stefanowicz Bezpieczeństwo współczesnych państw, Warszawa 1984;
J. Kukułka Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2002;
G. Liska Quest for Equilibrium, Baltimore 1977;
K. Waltz Theory of International Politics, Reading 1979.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia