realizm socjalistyczny
 
Encyklopedia PWN
realizm socjalistyczny, socrealizm,
doktryna i praktyka twórcza w literaturze, sztuce, filmie, muzyce, wprowadzona w ZSRR na początku lat 30. XX w., a po II wojnie światowej narzucona w innych państwach bloku sowieckiego;
ściśle związany z polityką kulturalną okresu stalinizmu, stał się obowiązującą wykładnią tzw. sztuki zaangażowanej, jako ideowego i propagandowego narzędzia partii komunistycznej. Program socrealizmu, mimo ambicji stworzenia spójnych założeń, był wewnętrznie sprzeczny i niekonsekwentny; jego zaplecze teoretyczne stanowiły wybrane elementy estetyki XIX-wiecznego realizmu (zwłaszcza kategoria tzw. realizmu krytycznego) i praktyki twórczości akademickiej oraz przemyślenia publicystów i estetyków związanych z ruchem socjalistycznym i komunistycznym (m.in. G. Plechanow, A. Łunaczarski, Lenin i jego interpretacje tzw. teorii odbicia); teoretyczne założenia realizmu socjalistycznego odgrywały w praktyce rolę instrumentalną, będąc sprawdzianem ideologicznej poprawności dzieł oraz miarą uległości twórców wobec dysponenta politycznego (kryterium tzw. partyjności); główne hasła realizmu socjalistycznego to postulaty zgodności wizji świata z ideologicznymi tezami marksizmu, komunikatywności formy, optymizmu, uprzywilejowania tematyki pracy, walki klasowej i tradycji ruchu robotniczego; kodyfikację doktryny realizmu socjalistycznego wiąże się głównie z działalnością A. Żdanowa. Wdrażaniu socrealizmu, który w krajach komunistycznych szybko uzyskał oficjalny status „podstawowej i jedynej metody twórczości artystycznej”, towarzyszyły napastliwe kampanie krytyczne; nurty odmienne (zwłaszcza awangardowe i eksperymentalne) były zwalczane jako przejaw burżuazyjnej dekadencji, formalizmu, subiektywizmu i kosmopolityzmu; destrukcyjny stosunek realizmu socjalistycznego do tradycji kamuflowano hasłami „ludowości” i  „narodowości” (wzorcowe dzieło powinno być „socjalistyczne w treści i narodowe w formie”). W Polsce realizm socjalistyczny funkcjonował w postaci doktrynalnej 1949–56 (jego głównym promotorem był W. Sokorski, ówczesny wiceminister, od 1952 minister kultury i sztuki), w innych państwach komunistycznych zaniechano jego lansowania w latach 60., w ZSRR dopiero w połowie lat 80.
Literatura. Formuła realizmu socjalistycznego obowiązywała w sowieckiej literaturze i krytyce literackiej od wystąpienia M. Gorkiego na zjeździe pisarzy 1934. Prawodawcy metody odwoływali się do XIX-wiecznych wzorców prozy realizmu i poezji społecznikowskiej. Na model literatury realizmu socjalistycznego składały się, poza dyrektywami o charakterze ogólnym, m.in. postulaty: typowości obrazu artystycznego, ideologicznej motywacji rozwoju fabuły, romantyki rewolucyjnej; przesłanie dydaktyczne wyrażało się w odautorskim komentarzu i podziale bohaterów na typy pozytywne i negatywne. Krytyka oficjalna uznała Gorkiego, jako autora powieści Matka, za prekursora literatury realizmu socjalistycznego, a do jej przykładów zaliczała m.in.: Cichy DonZaorany ugór M. Szołochowa, Jak hartowała się stal N. Ostrowskiego, Chleb A. Tołstoja, Młodą Gwardię A. Fadiejewa, Opowieść o prawdziwym człowieku B. Polewoja — a więc w części utwory (przeważnie o tematyce wojennej) powstałe przed sformułowaniem doktryny i przewyższające wartością literacką typowe wytwory socrealizmu. Jego ideologiczne i stylistyczne założenia najściślej spełniała tzw. literatura produkcyjna, na ogół skrajnie schematyczna i tendencyjna, której pierwowzorem była powieść Cement F. Gładkowa; do nurtu tego należały m.in. utwory: W. Ażajewa, S. Babajewskiego i J. Krymowa. Poza granicami ZSRR zaczęto propagować realizm socjalistyczny w środowiskach lewicy społecznej już w w latach 30. (Czerwony Morten M. Andersena-Nexø, Komuniści L. Aragona, Ziemia krwi i przemocy J. Amado). W Polsce został oficjalnie zainaugurowany 1949 na zjeździe ZZLP w Szczecinie i na naradzie teatralnej w Oborach, gdzie m.in. sformułowano ideologiczne oczekiwania pod adresem dramatopisarzy. Popularyzacji doktryny podjęła się krytyka marksistowska, głównie z kręgu „Kuźnicy” (S. Żółkiewski, A. Ważyk), także L. Kruczkowski, J. Putrament, M. Kierczyńska, J. Siekierska, H. Markiewicz. Do utworów realizujących formułę realizm socjalistyczny zaliczano m.in.: Nr 16 produkuje J. Wilczka, Węgiel A. Ścibora-Rylskiego, Obywateli K. Brandysa, Lewanty A. Brauna, Władzę T. Konwickiego, Traktory zdobędą wiosnę W. Zalewskiego. Poezję socrealistyczną, podporządkowaną rytuałowi komunistycznej propagandy, cechowała krańcowa konwencjonalizacja środków artystycznych, dezindywidualizacja „ja” mówiącego, panegiryzm, patos (m.in. Słowo o Stalinie W. Broniewskiego, Poemat o DzierżyńskimKantata o Bierucie L. Lewina, Rzeka A. Ważyka, Tren na śmierć Andrzeja Żdanowa A. Słuckiego, także utwory poetyckie tzw. pryszczatych — W. Woroszylskiego, W. Wirpszy i in.).
Sztuka. W sztukach plastycznych dzieła realizmu socjalistycznego cechuje specyficzny ikonografizm (portrety przywódców, sceny batalistycznych zmagań, wspólnej pracy i życia rodzinnego) oraz akademicka dbałość o poprawne odtwarzanie rzeczywistości. Głównymi reprezentantami realizmu socjalistycznego w sztuce sowieckiej byli artyści wywodzący się z kręgów sztuki zachowawczej (I. Brodski Lenin w Smolnym 1930, B. Joganson Przesłuchanie komunisty 1933), traktujący dokonania awangardy artystycznej jako niebezpieczne eksperymenty. Symbolem realizm socjalistyczny w rzeźbie jest Robotnik i kołchoźnica W. Muchiny (1937). W architekturze realizm socjalistyczny cechowało monumentalne przeskalowanie zespołów miejskich i pojedynczych budynków oraz stosowanie dowolnie interpretowanych form historycznego detalu (Uniwersytet im. Łomonosowa w Moskwie — L. Rudniew, 1949; stacje moskiewskiego metra, od 1935). Realizm socjalistyczny spowodował ponad półwieczną izolację środowisk artystycznych ZSRR i destrukcję dawnych tradycji artystycznych.
W Polsce realizm socjalistyczny w sztuce i architekturze wprowadzono 1949 po naradach plastyków w Nieborowie i naradzie partyjnych architektów w Warszawie. Do najaktywniejszych propagatorów realizmu socjalistycznego w sztuce należeli H. i J. Krajewscy (Podziękowanie traktorzyście 1950) oraz W. Zakrzewski (Tow. Bierut wśród robotników 1950). Za symboliczny obraz okresu uchodzi Podaj cegłę A. Kobzdeja (1950). Przeglądem dokonań we wdrażaniu w życie doktryny realizmu socjalistycznego były doroczne Ogólnopolskie Wystawy Plastyki, o zdecydowanie politycznym charakterze. W rzeźbie, poza pomnikami (Wdzięczności Armii Radzieckiej w Gdyni, M. Wnuk) i rzeźbą architektoniczną (dekoracja MDM w Warszawie) dominowały gipsowe odlewy (portrety, postacie robotników, słynnych działaczy, bohaterów). Głównymi dziełami architektury realizmu socjalistycznego w Polsce są: zabudowa Nowej Huty (T. Ptaszycki z zespołem), warszawski MDM (Z. Knothe, Z. Stępiński, S. Jankowski, J. Sigalin) oraz symbol epoki — Pałac Kultury i Nauki im. Józefa Stalina (L.W. Rudniew z zespołem). Kres realizmu socjalistycznego, jako obowiązującej doktrynie artystycznej, przyniósł w Polsce okres odwilży i przemian po roku 1956. Kolekcja dzieł realizmu socjalistycznego znajduje się w oficynie pałacu w Kozłówce koło Lubartowa.
Zbliżonym terminem stosowanym na Zachodzie na określenie sztuki realistycznej i zaangażowanej lat 40. i 50. jest social realism — realizm socjalny (społeczny). Mimo podobieństw treściowych i formalnych zasadniczą różnicą realizmu socjalnego jest funkcjonowanie w ramach normalnego życia artystycznego i brak cech monopoetyki.
Muzyka. Ze względu na asemantyczność (nieuchwytność treści pozamuzycznych) muzyka mogła nieść treści postulowane przez propagandę komunistyczną jedynie w powiązaniu z innymi sztukami. Było to możliwe w takich gatunkach, jak pieśń, kantata (Kantata na 20-lecie Października S. Prokofjewa), opera, balet, muzyka filmowa (Marsz entuzjastów I. Dunajewskiego do filmu Świat się śmieje); podejmowano w nich tematykę historyczno-rewolucyjną, gloryfikowano przywódców rewolucji (Symfonia „Lenin” W. Szebalina), osiągnięcia państwa sowieckiego, walkę o pokój, pracę (oratorium Pieśń o lasach D. Szostakowicza) itp.; powstał nowy gatunek: pieśń masowa — popularna, prosta pieśń nawiązująca w warstwie muzycznej do tradycji rosyjskiej pieśni ludowej (A. Aleksandrow, Dunajewski, M. Błanter, J. Milutin, W. Sołowjow-Siedoj, A. Nowikow). Realizm socjalistyczny w muzyce polskiej został wprowadzony po konferencji kompozytorów i muzykologów w Łagowie, zwołanej 1949; jego rzecznikami i teoretykami byli niektórzy muzykolodzy (Z. Lissa, S. Łobaczewska, J.M. Chomiński); hasła realizm socjalistyczny podjęła z mniejszym lub większym zaangażowaniem część kompozytorów: J.A. Maklakiewicz, A. Gradstein (kantata Słowo o Stalinie, pieśni masowe, np. popularna Na prawo most, na lewo most), B. Woytowicz, A. Panufnik (Symfonia Pokoju), członkowie Grupy 49 (T. Baird, K. Serocki) i in.
Film. Zapowiedzią realizmu socjalistycznego w filmie była tzw. rewolucyjna klasyka sowiecka lat 20. i początku 30. (Pancernik PotiomkinPaździernik S. Eisensteina, MatkaKoniec Sankt Petersburga W. Pudowkina, ArsenałZiemia O. Dowżenki); odegrała ona inspirującą rolę w rozwoju kina światowego, jako alternatywa repertuaru komercyjnego i rozrywkowego; jej wpływy uwidoczniły się w kinie europejskim (np. w Polsce grupa Start), we Francji tzw. lewicowy front w latach 30. i w USA (adaptacje realistycznej prozy U. Sinclaira, Th. Dreisera, J. Steinbecka, J. Dos Passosa, „obywatelskie” filmy z okresu Wielkiego Kryzysu); w Niemczech J. Goebbels żądał od swoich reżyserów propagandy w stylu Pancernika Potiomkina. Pod koniec lat 30. w ZSRR realizm socjalistyczny uległ stopniowej schematyzacji i wulgaryzacji, stając się ideologicznym taranem do walki z wszelkim nowatorstwem formalnym i odmiennymi sposobami myślenia; film socrealistyczny był traktowany jak doraźne narzędzie walki politycznej i propagandy, komentator i rezoner tez formułowanych przez kierownictwo partii komunistycznej na walnych zjazdach i plenach KC; współdziałał też w tworzeniu kultu Stalina (filmy M. Cziaurelego). W Polsce władze polityczne narzuciły twórcom postulat „walki o film realizm socjalistyczny” (tytuł referatu S. Albrechta) na zjeździe filmowców w Wiśle (1949). Program realizmu socjalistycznego najpełniej wyraził się w tzw. filmie produkcyjnym (np. Dwie brygady w reżyserii studentów PWST pod kierunkiem E. Cękalskiego, Pierwsze dni J. Rybkowskiego), a także w filmach o tematyce wiejskiej (Gromada J. Kawalerowicza i K. Sumerskiego, Jasne łany Cękalskiego, Trudna miłość S. Różewicza). Do udanych artystycznie filmów realizujących zasady socrealizmu zalicza się CelulozęPod gwiazdą frygijską Kawalerowicza oraz Piątkę z ulicy Barskiej A. Forda; w większości dominował jednak schematyzm konfliktów preparowanych zgodnie z politycznym zapotrzebowaniem władz, uproszczenia charakterologiczne (np. Żołnierz zwycięstwa W. Jakubowskiej, o generale K. Świerczewskim), czarno-biała wizja świata, co bardzo szybko doprowadziło do kompromitacji i zaniku całego kierunku.
Waldemar Baraniewski
Bibliografia
B. FIJAŁKOWSKA Polityka i twórcy (1948–1959), Warszawa 1985;
Z. ŁAPIŃSKI Jak współżyć z socrealizmem. Szkice nie na temat, Londyn 1988;
W. TOMASIK Słowo o socrealizmie, Bydgoszcz 1991;
M. GŁOWIŃSKI Rytuał i demagogia, Warszawa 1992.
Sztuka w walce o socjalizm, Warszawa 1950;
W. WŁODARCZYK Socrealizm. Sztuka polska w latach 1950–1954, Paryż 1986 (wyd. krajowe 1991);
A. AMAN Architecture and Ideology in Eastern Europe during the Stalin Era. An Aspect of Cold War History, Cambridge, Mass. (USA), 1992.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Nitschowa Ludwika, Murarz, ok. 1953 — MDM w Warszawiefot. J. Urlich/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Muchina Wiera, Robotnik i kołchoźnica, 1935–37 fot. K. i A. Mazurkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Warszawa, Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa fot. P. Jamski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kraków, pomnik Stalina i Lenina w Parku Strzeleckim, 1955fot. S. Stachowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia