radiofonia
dział radiokomunikacji zajmujący się zorganizowanym rozpowszechnianiem audycji dźwiękowych, przeznaczonych dla słuchaczy mających odbiorniki radiofoniczne.
[łac.-gr.],
radiofonia
Encyklopedia PWN
Audycje są przygotowywane w rozgłośniach, niekiedy na podstawie materiału dźwiękowego przesyłanego do nich z innych miejsc (np. sal koncertowych, stadionów) w czasie rzeczywistym (tzw. transmisje na żywo); dźwięki są przetwarzane na sygnały elektr. (sygnały foniczne), które są następnie przesyłane (za pośrednictwem przewodów) do nadajnika radiofonicznego (nadajnik radiokomunikacyjny). W nadajniku sygnały te modulują (modulacja) fale radiowe, emitowane dalej w przestrzeń (rozsiewczo), a w odbiornikach słuchaczy z powrotem są przekształcane na dźwięki. W latach 30.–50. XX w. audycje radiofoniczne były rozpowszechniane również za pośrednictwem radiowęzłów, które służyły gł. do odbierania audycji, przekazywanych drogą radiową z rozgłośni, i ich przesyłania siecią przewodową (np. liniami napowietrznymi) abonentom wyposażonym jedynie w głośniki (r. przewodowa).
Zadaniem r. jest zapewnienie dobrego odbioru programów radiowych na określonym obszarze bez stwarzania zakłóceń dla odbiorców innych programów lub użytkowników innych służb radiokomunikacyjnych. W r. wykorzystuje się zakresy fal długich (w Polsce częst. 198 i 225 kHz), średnich (526–1606,5 kHz), krótkich (kilka pasm częst. w przedziale 5,95–26,1 MHz) i ultrakrótkich (87,5–108 MHz).
Nadajniki fal długich, dzięki korzystnym warunkom propagacji tych fal, mają bardzo duże zasięgi (od kilkuset do kilku tys. km, przy mocy nadajników od kilkuset kW do kilku MW). Zasięg nadajników fal średnich o mocy kilkuset kW wynosi na ogół kilkadziesiąt km (obszar jednego lub kilku województw), jedynie w nocy dzięki wielokrotnym odbiciom fal w jonosferze rośnie do kilku tys. km. W nadajnikach obu zakresów fal jest stosowana modulacja AM, z czym wiąże się stosunkowo niska jakość odbioru (tak zmodulowane sygnały są podatne na zakłócenia). Ponadto te zakresy fal są wykorzystywane także przez inne służby radiokomunik., np. radionawigacyjne, i często pojawiają się trudności związane z rozmieszczaniem na tym samym obszarze wielu nadajników. Warunki propagacji fal krótkich (KF) zmieniają się w ciągu doby i zależą od pory roku oraz aktywności słonecznej; ze względu na zjawisko wielokrotnego odbicia w jonosferze mogą się one rozchodzić — przy mocy nadajników znacznie mniejszej niż nadajników fal długich i średnich — na bardzo duże odległości (ich zasięg może obejmować całą kulę ziemską); było to wykorzystywane m.in. przez rozgłośnie RWE, Głosu Ameryki i Radia Swoboda. Z powodu złej jakości odbioru fal krótkich (wynikającej ze stosowania modulacji AM i wzajemnych zakłóceń odległych stacji), istnieje tendencja do rezygnacji z ich wykorzystywania w r. (ograniczenie do audycji informacyjnych). Zasięg nadajników fal ultrakrótkich (UKF), jest ograniczony do bezpośredniej widoczności anten, dlatego też objęcie dużego obszaru, np. Polski, programami nadawanymi z jednego nadajnika tego zakresu wymaga rozmieszczenia na tym obszarze kilkudziesięciu stacji przekaźnikowych (tzw. przemienników), których zadaniem jest odbieranie, wzmacnianie i ponowna emisja audycji radiofonicznych na obszarze określonym zasięgiem tych stacji. Zaletą nadajników radiofonicznych UKF jest stosowanie w nich modulacji FM i w związku z tym niższy niż w przypadku modulacji AM poziom zakłóceń występujących podczas transmisji. Szerokie pasmo częst. pozwala na nadawanie do kilkunastu programów wysokiej jakości (m.in. stereofonicznych) na tym samym obszarze (np. w dużych miastach). Powoduje to zastępowanie nadajników długo-, a zwłaszcza średniofalowych, nadajnikami UKF. Dalsze wykorzystywanie zakresu fal średnich w r. zależy od wyników badań nad zastosowaniem modulacji cyfrowej (prowadzonych m.in. w USA, Niemczech i Francji). Obecnie jest wprowadzana r. cyfrowa DAB przy wykorzystaniu nadajników naziemnych i satelitarnych w zakresie UKF i mikrofal.
Specyficzne usługi w pasmach r. stereofonicznej UKF FM świadczy system radiowego powiadamiania i rozgłaszania informacji cyfrowej (np. dla kierowców), tzw. RDS (ang. Radio Digital System).
Audycje radiofoniczne są również rozpowszechniane za pośrednictwem urządzeń odbiorczo-nadawczych (tzw. transponderów), zainstalowanych w satelitach telekomunikacyjnych, do których są one przesyłane z satelitarnych stacji naziemnych, współpracujących z rozgłośniami. Odbiór z satelitów może odbywać się bezpośrednio (przy użyciu specjalnych odbiorników z antenami satelitarnymi) lub za pośrednictwem odbiorczo-nadawczych naziemnych stacji przekaźnikowych czy stacji odbiorczych, z których otrzymane wiadomości są przesyłane dalej, do zwykłych odbiorników, za pomocą sieci kablowej.
Duże zasięgi nadajników długofalowych, średniofalowych i krótkofalowych oraz przygraniczne problemy r. na UKF spowodowały konieczność międzynar. uregulowania sprawy przydziału częst. dla r. poszczególnych krajów (pierwsze zalecenia zostały oprac. 1926 w Genewie przez Międzynar. Unię Radiofonii). W Polsce obecnie (2004) o przydziale częst. i koncesji dla stacji radiofonicznych i telewizyjnych decyduje Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty oraz Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Historia. Rozwój r. na świecie przypada na 1920–30, ale pierwsze próby przesyłania na odległość sygnałów fonicznych przeprowadzono na pocz. XX w. Pierwsza publiczna audycja radiowa została nadana VII 1914 w Laeken w Belgii; 1920 G. Marconi przeprowadził transmisję muzyki z Londynu na jacht Elettra w Genui; w tym samym roku powstała pierwsza radiofoniczna stacja nadawcza (nadająca regularne programy) w Pittsburghu w USA. W 1922–33 wszystkie kraje eur. i USA rozpoczęły nadawanie regularnych programów radiofonicznych. W latach 30. XX w. rozwinęła się, gł. w Europie, r. przewodowa.
W Polsce pierwsza doświadczalna stacja nadawcza została uruchomiona I 1924 przez Polskie Towarzystwo Radiotechniczne (nadawanie audycji próbnych, od II 1925 do III 1926 — audycji programowych); 18 IV 1926 uruchomiono w Warszawie stację nadawczą Spółki Pol. Radio (o mocy w antenie 1,2 kW) i rozpoczęto regularne emisje programów; V 1931 w Raszynie uruchomiono nadajnik o największej w tym czasie mocy w Europie (120 kW), pracujący na fali o dł. 1339 m. Od 1927 uruchamiano nadajniki w innych większych miastach (m.in. w Krakowie, Poznaniu) oraz 1937 drugi nadajnik w Warszawie. We IX 1939 Pol. Radio przerwało swoją działalność. Podczas powstania warsz. działała (9 VII–4 X 1944) radiostacja AK „Błyskawica”. W 2. poł. 1944 w Lublinie została uruchomiona przez PKWN radiostacja Pszczółka (pierwsza audycja 11 VII 1944), III 1945 przeniesiona do Warszawy; 1944 utworzono też w Lublinie (na mocy dekretu PKWN) przedsiębiorstwo Pol. Radio. W IV 1945 przystąpiono do odbudowy radiostacji w Raszynie; uruchomiono tam nadajniki: VIII 1945 — nadający na falach średnich, XII 1946 — na falach długich, VII 1949 — nadajnik fal długich o mocy 200 kW, z najwyższym masztem antenowym w Europie (335 m). W 1953 w Radzyminie k. Warszawy zbudowano nadajnik średniofalowy o mocy 150 kW. W 1954 zaczęto nadawanie audycji na falach ultrakrótkich; 1961 wprowadzono audycje stereofoniczne. W latach 1974–91 w Konstantynowie k. Gąbina działała stacja o mocy 2 MW z najwyższym (646 m) masztem na świecie (1991 maszt uległ zniszczeniu). Obecnie są eksploatowane w Polsce 2 nadajniki długofalowe: w Radiowym Centrum Nadawczym w Solcu Kujawskim (częst. 225 kHz, moc nadajnika 1200 kW) oraz w Raszynie (198 kHz, moc 200 kW), a także liczna sieć nadajników UKF.
W PRL r. podlegała instytucjom rządowym, kolejno: Centralnemu Urzędowi Radiofonii (1944–51), Kom. do spraw Radiofonii „Polskie Radio” (1951–60), Kom. do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja”; 29 XII 1992 na mocy ustawy sejmowej powstały publiczne, niezależne od państwa instytucje: Polskie Radio SA i Telewizja Polska SA; działają też radiostacje prywatne.
Aleksander Charytoniuk
