pustynia

pustynia,

geogr. obszar lądu w strefie klimatu suchego, pozbawiony roślinności lub z niską roślinnością rozproszoną, pokrywającą mniej niż 10% powierzchni.

Bardzo niskie (od kilku do 160 mm rocznie) i nieregularne opady (na niektórych obszarach deszcze nie występują przez wiele lat); na pustyni maksymalna temperatura osiąga 58°C (pustynia Mojave w USA), minimalna spada poniżej 0°C (na pustyniach środkowej Azji absolutne minima osiągają –30°C); występują znaczne dobowe i roczne amplitudy temperatury (zwłaszcza w środkowej Azji), a średnia temperatura w najcieplejszym miesiącu waha się w granicach 26–27°C; na pustyniach jest małe zachmurzenie i niska wilgotność względna — wyjątek stanowią pustynie leżące na zachodnich wybrzeżach kontynentów, wzdłuż których płyną zimne prądy morskie, powodujące dużą wilgotność powietrza (70–80%), występowanie częstych mgieł i dużego zachmurzenia, przy niemal zupełnym braku opadów (Atakama, Namib). Brak stałego odpływu powierzchniowego poza tzw. rzekami tranzytowymi (przepływającymi przez pustynie, np. Nil) i przybyszowymi (źródła poza granicami pustyni, kończą bieg na pustyni); rzeki okresowe występują nieregularnie i bardzo krótko; jeziora stałe (Jezioro Aralskie), a zwłaszcza okresowe są silnie zasolone (jeziora: słone, gorzkie, sodowe, boraksowe). Przeważa wietrzenie fizyczne (częste i duże wahania temperatury); na rzeźbę pustyni duży wpływ ma działalność deflacyjna (niecki deflacyjne, kieszenie, jamy) i korazyjna wiatru (osobliwe formy skalne — graniaki, wygłady, grzyby skalne) oraz akumulacja eoliczna (wydmy — barchany, seify, pola barchanowe i in.), ponadto znaczną rolę w kształtowaniu rzeźby pustyni odgrywają wody opadowe, działające zwykle nieregularnie i krótkotrwale, ale bardzo gwałtownie, tworzą one żłobki i doliny rzeczne oraz pogłębiają stare doliny plejstoceńskie (wadi). Na obszarze pustyni występują przeważnie grunty zasolone oraz skorupy solne — chlorkowe, gipsowe, wapienne, laterytowe, a także skorupy i konkrecje krzemianowe. Roślinność bardzo skąpa, głównie kserofity, sukulenty, halofity, efemery.

W zależności od podłoża rozróżnia się pustynię kamienistą (hamada), żwirową (serir), żwirowo-piaszczystą, piaszczystą (erg na Saharze, kum w Turkmenistanie), ilastą (szott, nebka na Saharze, takyr w Turkmenistanie, kawir w Iranie, playa w Ameryce Północnej). Do największych pustyń piaszczystych na świecie należą: Ar-Rub al-Chali na Półwyspie Arabskim, Wielkie Ergi Zachodni i Wschodni i Irk asz-Szasz na Saharze, Wielka Pustynia Piaszczysta i Wielka Pustynia Wiktorii w Australii, Takla Makan w Kotlinie Kaszgarskiej w Azji; największe obszary pustyń żwirowych i piaszczysto-żwirowych znajdują się na Saharze, Pustyni Libijskiej, Pustyni Gibsona (Australia), Gobi, a pustynie kamieniste — na Saharze (Ahaggar, Tibasti, Al-Hamada al-Hamra, Tanizruft), w części Pustyni Arabskiej, na znacznych obszarach pustyni Atakama oraz pustyń Azji Środkowej; pustynie ilaste zajmują rozległe tereny w Azji, m.in. Wielka Pustynia Słona.

Ze względu na położenie geograficzne i związane z nim cechy klimatyczne rozróżnia się pustynie strefy umiarkowanej (środkowa Azja — Kyzył-kum, Ustiurt, północna część Kara-kum, północna część Gobi, w zachodniej części USA — Wielka Pustynia Słona) o klimacie skrajnie kontynentalnym, z gorącym latem, lecz mroźną zimą, podczas której spada zazwyczaj trochę śniegu, a wiosną wody roztopowe umożliwiają tworzenie się efemerycznej, szybko zanikającej pokrywy roślinnej, oraz pustynie strefy podzwrotnikowej (Takla Makan i Ałaszan w środkowej Azji, Wielka Pustynia Słona i Daszt-e Lut w Iranie, Mojave i Sonora w Ameryce Północnej oraz część Sahary i Pustynia Syryjska) i pustynie strefy zwrotnikowej (środkowa i południowa część Sahary, Ar-Rub al-Chali na Półwyspie Arabskim, Kalahari w południowej Afryce, Pustynia Gibsona i Wielka Pustynia Piaszczysta w Australii oraz pustynia Chihuahua w Meksyku), obejmujące obszary stale bardzo gorące, miejscami przez długie lata pozbawione opadów. Zbliżone do pustyń są półpustynie (mniejsza suchość klimatu, bogatsza roślinność), tworzące w strefach zwrotnikowych pas przejściowy do sawann, a w umiarkowanych — do stepów.

Pustynie zajmują ok. 20 mln km² — 12% powierzchni lądowej Ziemi. Uprawę roślin i życie osiadłe umożliwiają na obszarach pustyń i półpustyń oazy, ale i tam w określonych porach roku występują dokuczliwe burze piaskowe oraz suchość powietrza. W wielu miejscach woda pitna jest wyłącznie mineralna (słona lub gorzka). Zdarzające się co parę lat lub dziesięcioleci skrajne susze zmuszają ludność i zwierzęta do opuszczenia oaz.

Pustynia w znaczeniu ekonomiczno-gospodarczym bywają też nazywane obszary wiecznych lodów polarnych, pozbawione wszelkiej roślinności, tzw. pustynie lodowe, oraz ubogie w życie rozległe akweny oceaniczne — pustynie oceaniczne.

Thar, studnia na pustyni

Słona, Wielka Pustynia (Stany Zjednoczone)

Nefud Wielki (Arabia Saudyjska)

Pustynia piaszczysta, Ar-Rub al-Chali, największa pustynia piaszczysta na Ziemi, na Półwyspie Arabskim, głównie w Arabii Saudyjskiej

Libijska pustynia, grzyb skalny utworzony w wyniku procesów eolicznych w okolicy oazy Al-Farafira (Egipt)