psychoanalityczna krytyka

psychoanalityczna krytyka,

kierunek w nauce o literaturze i w krytyce lit. wykrystalizowany pod wpływem psychoanalizy.

U podstaw tego nurtu tkwi stworzony przez S. Freuda model interpretacji patologicznych zjawisk psychicznych (marzenia senne, symptomy, czynności pomyłkowe), nastawiony na wydobycie ich ukrytego sensu. W pierwszym okresie próbowano wykazać, że centralne pojęcia psychoanalizy Freuda — jak np. pojęcie „kompleksu Edypa” — zastosowane do klas. dzieł literatury eur. mogą stanowić klucz do zrozumienia ich świata przedstawionego (G. Bychowski, E. Jones). Pisano też psychobiografie pisarzy, wzorując się na artykułach Freuda o Leonardzie da Vinci czy F. Dostojewskim. Tekst lit. był traktowany przez przedstawicieli tej orientacji (M. Bonaparte, L. Trilling) jako wyraz traumatycznych (urazowych) przeżyć autora z okresu dzieciństwa, wypartych do nieświadomości.

Odrębną orientację stanowiły interpretacje dzieł lit. zainspirowane pracami C.G. Junga, który po krótkim okresie współpracy z Freudem wypracował z czasem własny model psychoanalizy i interpretacji tekstu lit., nastawiony na wyszukiwanie w nim symboli o charakterze archetypicznym. Według Junga na nieświadomość nie składają się zdarzenia wyparte z indywidualnej biografii podmiotu, ale archetypy, czyli pierwotne obrazy o charakterze uniwersalnym. Zadaniem interpretatora jest rozpoznanie ich przedstawień symbol. w tekście lit. oraz wskazanie na ich głębokie pokrewieństwo z analogicznymi motywami, które pojawiają się w mitologiach i symbolice różnych kultur (M. Bodkin, N. Frye, W. Emrich).

Obie te orientacje koncentrowały się na treściowej zawartości utworu lit. i jego symbolice, całkowicie pomijając jego stylistyczno-formalną postać. Ograniczenie to próbują przezwyciężyć autorzy inspirujący się teorią psychoanalizy — M. Klein oraz przedstawiciele amer. psychologii ego (ja; osobowość). Zwolennicy poglądów Klein (H. Segal, A. Ehrenzweig, S. Isaacs) reinterpretują relację między treścią i postacią stylistyczno-formalną dzieła w kategoriach opozycji między destrukcyjnymi siłami Tanatosa a jednoczącymi siłami Erosa (ideał harmonii, proporcji i miary). Uważają, że sam akt twórczej kreacji jest próbą przezwyciężenia traumatycznych wspomnień z dzieciństwa i odnalezienia przez podmiot jedności z własną przeszłością. Przedstawiciele psychologii ego z kolei sądzą, że znaczenie tekstu lit. nie wywodzi się — jak utrzymywał Freud — z nieświadomych fantazji jego autora. Jest ono rezultatem gry, która toczy się między tekstem a czytelnikiem i jest określona przez konwencję. Podejście to zostało wypracowane w pracach N.N. Hollanda, wg którego interpretacja dzieła lit. osiąga swój kres, kiedy czytelnik potwierdza w niej tożsamość i odrębność swojego ego.

Inne podejście do tekstu lit. jest obecne w pracach J. Lacana. U jego podstaw tkwi nowe rozumienie nieświadomości przez Lacana. Zgodnie z nim podłożem fenomenów psychicznych są relacje społ. znajdujące swój wyraz w symbolice języka. Symbolika ta konstytuuje się już na poziomie nieświadomego, nazywanego przez Lacana „dyskursem Innego”. Jest to dyskurs zorganizowany wg praw metafory i metonimii, czyli substytucji i dodawania znaczących. Prawa te działają tutaj bez ograniczeń, jakie na poziomie świadomości narzucają podmiotowi mówiącemu normy języka potocznego. W dyskursie tym znaczone nie jest „drugą stroną” znaczącego, jak to jeszcze ujmuje F. de Saussure, ale „ślizga się” między znaczącymi, będąc funkcją ich odniesienia do siebie. Innymi słowy, wg Lacana nie zachodzi żaden organiczny związek między poziomem znaczących i znaczonych, ale te ostatnie są jedynie produktem relacji między znaczącymi. Przekonanie o organicznym charakterze tego związku to jedynie efekt iluzji, jaką wytwarza w nas dyskurs świadomości, którego celem jest — poprzez posłużenie się dodatkowymi regułami „poprawności językowej” — trwałe związanie określonych znaczących ze znaczonymi. Dyskurs nieświadomości, dochodząc do głosu w takich zjawiskach, jak czynności pomyłkowe, symptomy czy marzenia senne, które ze względu na nietypowe powiązania między znaczącymi zwykło się traktować jako nonsensowne, demaskuje iluzoryczność tego przekonania, ujawniając 2 wspomniane powyżej podstawowe prawa organizacji językowej w ich czystej postaci. Nie ma on jednak charakteru stricte formalnego. Za pozornie swobodną substytucją i dodawaniem znaczących kryje się pragnienie podmiotu, które nie poddaje się żadnym kontrolowanym przez świadomość formom dyskursu społecznego. Jest to więc dyskurs przez owo pragnienie w określony sposób zorganizowany, chociaż z punktu widzenia świadomości potocznej jest on „niezrozumiały”. Dlatego też czytelnik powinien nie tyle tropić nieświadome fantazje autora tekstu (poziom znaczenia), co sposób, w jaki w organizacji znaczących daje o sobie znać pragnienie autora. To zaś dochodzi przede wszystkim do głosu w symptomatycznych załamaniach tekstu, pęknięciach, w miejscach, które zdają się emanować czystym nonsensem.

Teoria Lacana wywarła różnorodny wpływ na współcz. teorię literatury. Klasycznym dziełem w ramach tej orientacji jest praca P. Brooka Reading for the Plot. Design and Intention in the Narrative (1984). Jej autor twierdzi, że tekst lit. jest określony przez pragnienie, które dochodzi w nim do głosu poprzez jego miejsca „symptomatyczne”, czyli bardzo szczególną, stanowiącą o jego stylu organizację znaczących. Przybiera ono różne postaci pozostające ze sobą w nieustannym napięciu: pragnienie narracji samego tekstu, pragnienie bohaterów, pragnienie czytelnika, który chce kontynuować lekturę do końca itd. Podobnie więc, jak w tradycji psychoanalizy ego, tekst lit. jest rozpatrywany przez lacanistów w kategoriach gry, która toczy się między nim a odbiorcą, tyle że reguł tej gry nie określa już konwencja, ale pragnienie różnych podmiotów biorących w nim udział. Analogicznie, proces lektury tekstu nie tyle służy potwierdzeniu przez czytelnika autonomii jego ego, co pozwala mu „przenieść” na jego narrację swoje własne pragnienia i fantazje. W tym sensie tekst lit. otwiera przed czytelnikiem perspektywę przeniesienia nań własnych wspomnień z dzieciństwa i dokonania ich symbolicznej rekonstrukcji (S. Zizek, Sh. Felman). Lacan wywarł również wpływ na nurt feministycznej krytyki lit. zainspirowany przez L. Irigaray i nazywany przez nią l’ecriture feminine. Autorka ta wychodzi od głęboko przeformułowanych lacanowskich koncepcji języka i różnicy seksualnej, śledząc różne konstrukcje męskości i kobiecości w tekście. U podstaw tego modelu tkwi założenie, że w dotychczasowych typach kulturowego dyskursu kobieta była sprowadzona do roli obiektu, „towaru”, który krąży między mężczyznami.

Paweł Dybel

Bibliografia

G. Bychowski Słowacki i jego dusza, Warszawa 1932;

H. Segal Marzenie senne, wyobraźnia, sztuka, Kraków 2003.

M. Bonaparte The Life and Works of Edgar Allan Poe, London 1949;

C.G. Jung Gestaltung des Unbewussten, Zürich 1950;

M. Bodkin Archetypal Patterns in Poetry. Psychological Studies of Imagination, London 1951;

L. Trilling The Liberal Imagination: Essays on Literature and Society, New York 1953;

E. Jones Hamlet and Oedipus, Garden City 1954;

N. Frye Anatomy of Criticism, Princeton 1957;

L. Irigaray Speculum de l’autre femme, Paris 1974;

N.N. Holland The Five Readers Reading, New Haven 1975;

Literature and Psychoanalysis: The Question of Reading, Otherwise, ed. Sh. Felman, Baltimore 1982;

S. Zizek Looking Awry, Cambridge 1991.