przestępczość zorganizowana

przestępczość zorganizowana,

zjawisko kryminalne występujące pod wieloma postaciami w skali międzynarodowej i krajowej, którego nie można ściśle ograniczyć stanem faktycznym jednego, pojedynczego przestępstwa.

Obejmuje zbiór jedno- lub wielorodzajowych przestępstw, popełnianych przez zorganizowane grupy przestępcze połączone wspólnym celem. Zorganizowanie ułatwia dokonywanie przestępstw przynoszących stały i z reguły wysoki dochód.

Przestępczość zorganizowana nie jest zjawiskiem, które pojawiło się dopiero obecnie; wcześniej występowała w wielu krajach, w różnej formie, a przedmiotem jej zainteresowań były różne obszary życia społeczno-ekonomicznego; najwyższą formę osiągnęła we Włoszech, USA, Japonii, krajach „złotego trójkąta” (Tajlandia, Laos, Birma), „złotego półksiężyca” (Afganistan, Pakistan, Indie), krajach bałkańskich, Turcji, Niemczech, na Filipinach, Tajwanie, Płw. Koreańskim, w krajach Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej, WNP. Tego rodzaju powiązania przestępcze występowały wcześniej również w Polsce. Wzrostowi przestępczości zorganizowanej, rozszerzaniu jej bazy i aktywności sprzyjają przemiany społeczno-politycznej i gospodarczej w Europie Środkowej i Europie Wschodniej; otwarcie granic, swobodny przepływ osób i idei oraz liberalne prawo i słabość instytucji zwalczających przestępczość — stworzyły nowe możliwości jej rozwoju; głównę przyczynę wzrostu przestępczości zorganizowanej wiąże się z sytuacją społeczną kraju, którą charakteryzuje dezorganizacja i zerwanie stosunków międzyludzkich (sprzyja temu nadmierna dążność do materialnych zysków z pominięciem innych wartości, popyt na nielegalne dobra i usługi, słabość nieformalnej kontroli społecznej); również kontrola lokalnego i państwowego aparatu wykazuje słabe strony; wpływ na wzrost przestępczości zorganizowanej mają też symbole z zakresu jej subkultury włączane w obieg kultury wysokiej (wartości, wzorce i style zachowania świata przestępczego są nie tylko tolerowane, ale i afirmowane) oraz media tworzące mity, kreujące obraz przestępcy — bohatera. Dynamicznemu rozprzestrzenianiu się działalności zorganizowanych grup przestępczych sprzyja internacjonalizacja i globalizacja sieci przestępczości zorganizowanej

Opisem metod działania i form organizacyjnych przestępczości zorganizowanej zajęły się w latach 70. XX w. różne komisje wymiaru sprawiedliwości (we Francji, Niemczech, Włoszech i USA) oraz eksperci Interpolu. Japońska Yakuza i chińskie Triady swymi początkami sięgają XVII w., a mafia sycylijska — XIX w.; tego rodzaju związki przestępcze (gangi) oferowały wszystko to, co dotąd było nieosiągalne (lepsze warunki bytowania, poczucie bezpieczeństwa i solidarności, dostęp do różnych dóbr, poczucie ważności). Wcześniej zorganizowane grupy przestępcze stanowiły problem dla państw, na których obszarach działały. Dopiero gdy przestępczość ta nabrała charakteru globalnego, zajęto się nią poważniej.

Zakresu pojęcia „przestępczość zorganizowana” nie można dokładnie określić ani pod względem ilościowym, ani też jakościowym. Problem definicji przestępczości zorganizowanej jest kontrowersyjny ze względu na różnorodność i zmienność form jej występowania w różnych krajach i wywołuje spory w kręgach naukowych oraz wśród praktyków ścigania karnego. W polskiej praktyce organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości są wykorzystywane różne definicje wypracowane przez poszczególne państwa i organizacje międzynarodowe; Komenda Główna Policji posługuje się definicją przestępczości zorganizowanej, na którą składa się kilka elementów: sprawcy działają z chęci zysku lub żądzy władzy; działalność grupy trwa przez dłuższy czas; grupa tworzy zorganizowaną strukturę, w której występuje podział zadań między członkami; sposobem zarabiania pieniędzy jest multiprzestępczość; grupa jest hermetyczna, zdyscyplinowana i poddana kontroli wewnętrznej; używa przemocy lub innych środków zastraszania; dąży do wywarcia wpływu na politykę, organy ścigania, sądy lub media, często prowadzi działalność w skali międzynarodowej; „pierze brudne pieniądze”. Termin przestępczość zorganizowana do polskiego ustawodawstwa został wprowadzony w ustawie O ochronie obrotu gospodarczego z 1994 do normy prawnej zakazującej „prania brudnych pieniędzy” (jednak bez właściwej interpretacji prawnej); natomiast w Kodeksie karnym z 1997 wprowadzono pojęcia: zorganizowana grupa oraz związek mający na celu popełnianie przestępstw.

W USA specjalna komisja do spraw badania zjawiska przestępczości zorganizowanej, utworzona 1968 przez prezydenta L.B. Johnsona, zdefiniowała przestępczość zorganizowaną jako organizację o rozbudowanej, wieloczłonowej strukturze, opartą na wewnętrznej hierarchii, dyscyplinie i „żelaznych” regułach postępowania, która prowadzi działalność gospodarczą zmierzającą do opanowania i monopolizacji określonych sfer w ekonomii; działania te obejmują zarówno czyny legalne, jak i stosowanie nielegalnych środków do osiągnięcia legalnych celów; 1968 inna komisja wyróżniła główne cechy przestępczości zorganizowanej, z których każda wiąże się z występowaniem specyficznych utrudnień w jej zwalczaniu; dostrzegła, że taką działalność prowadzą: grupy kryminalne, których rdzeń zawsze składa się z osób połączonych różnymi związkami — rasowymi, etnicznymi itp.; protektorów strzegących interesów określonej grupy; pojedynczych osób i organizacji społecznych oraz specjalistów świadczących doraźne usługi w celu pomnożenia interesów grupy przestępczej. G. Keiser akcentował, że przestępczość zorganizowana jest ukierunkowana na osiągnięcie zysku i władzy przez planowane popełnianie przestępstw przez współdziałających dłuższy czas co najmniej 2 uczestników; przestępstwa te pojedynczo i jako całość mają znaczny ciężar gatunkowy, a są realizowane przez: wykorzystywanie struktur zawodowych lub podobnych; użycie przemocy i zastraszenie; wywieranie wpływu na politykę, administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości i gospodarkę. W 1990 Federalny Urząd Kryminalny w Wiesbaden stwierdził, że z przestępczością zorganizowaną mamy do czynienia wówczas, jeżeli co najmniej 3 lub więcej sprawców połączy swoje działania w zamiarze dokonania czynów przestępczych ściganych z mocy prawa, które charakteryzują się następującymi cechami: są zaplanowane na dłuższy lub nieokreślony czas; zmierzają do osiągnięcia zysków lub wpływu na władzę; są popełniane przy wykorzystaniu istniejących struktur przemysłowo-gospodarczych, siły, przemocy bądź innych środków zastraszenia albo wpływu na politykę, administrację publiczną, wymiar sprawiedliwości lub gospodarkę. Interpol przedstawił do użytku międzynarodowego własną definicję przestępczości zorganizowanej — tworzy ją każdy związek osób, prowadzący w skali międzynarodowej stale sprzeczne z prawem działania w celu osiągania zysków. Przyjmuje się, że występują 3 rodzaje organizacji przestępczych: grupa przestępcza (banda mająca luźne związki organizacyjne), zorganizowana grupa przestępcza; mafia — jako najwyższy stopień organizacji przestępczej.

Cechą wyróżniającą przestępczość zorganizowaną od przestępczości w ogóle jest rozróżnienie skutków działań niezgodnych z prawem. Decydują o tym czynniki głównie o charakterze ekonomicznym i moralnym. Przestępczość zorganizowana według H. Abadinsy’ego charakteryzują następujące cechy: zaspokaja zapotrzebowanie części społeczeństwa na nielegalne usługi — zabronione przez ustawę (narkomania, prostytucja); wybiera działalność przestępczą, biorąc pod uwagę najmniejsze ryzyko wykrycia i ukarania, najmniejszy nakład pracy i kosztów oraz najwyższy łatwo osiągalny zysk; stanowi rdzeń przestępczości, wokół którego powstają inne jej rodzaje (np. w celu zabezpieczenia przestępnego działania popełnianie przestępstw związanych z zaopatrzeniem czy też „praniem brudnych pieniędzy”); taka grupa kryminalna powstaje w celu świadczenia nielegalnych usług, produkcji, transportu i dystrybucji nielegalnych towarów; stanowi wspólnotę interesów o wzajemnej zależności, współdziałającą w celu osiągania wspólnego zysku i udzielania sobie pomocy; w obrębie każdej grupy istnieje strategiczne i taktyczne planowanie, racjonalne działanie i podział ról; grupy kryminalne przestrzegają norm subkultury (przestępcze wzorce i style zachowania), swoistego „niepisanego” kodeksu (od wczesnej młodości późniejszy przestępca uczy się popełniania przestępstw oraz postaw i wartościowania w systemie podkultury); przemoc jest ostatecznym środkiem zapewnienia przestrzegania norm grupy kryminalnej; przestępczość zorganizowana dąży do zbudowania wzajemnych powiązań, działań legalnych i nielegalnych, aby w ten sposób maskować nielegalne interesy i wykorzystywać gospodarcze „szarą strefę”; doradcy i protektorzy w policji, wymiarze sprawiedliwości i gospodarce tworzą bufor ochronny wokół grup kryminalnych; przestępczość zorganizowana ma charakter międzynarodowy i wyróżnia się dużą ruchliwością ponadregionalną; korzysta z nowoczesnych środków komunikowania się i pozyskiwania informacji.

Wyższą formę zorganizowania wykazuje mafia, która popiera stojące za nią siły polityczne, wymusza od nich korzystne dla siebie decyzje. Znane są mafie: włoskie (sycylijska Cosa Nostra, neapolitańska kammorra, kalabryjska N’drangheta); amerykańska — nieraz w związkach z włoską Cosa Nostra; azjatyckie (japońska Yakuza, chińska Triada); południwoamerykńskie (kartele meksykańskie, kolumbijskie — z Cali i Medellín); rosyjska, białoruska, czeczeńska, ormiańska, ukraińska — działające samodzielnie lub w związkach z grupami zachodnioeuropejskimi, w tym z polskimi. Zorganizowane grupy przestępcze koncentrują swą działalność głównie na: produkcji, przemycie i dystrybucji narkotyków oraz substancji psychotropowych; przemycie i nielegalnym handlu bronią oraz materiałami wybuchowymi i promieniotwórczymi; przemycie i handlu alkoholem, wyrobami tytoniowymi, sprzętem elektronicznym; kradzieżach i nielegalnym obrocie samochodami; uprowadzaniu samochodów ciężarowych z wartościowymi ładunkami; wymuszeniach z użyciem szantażu i przemocy; przestępstwach związanych z handlem żywym towarem, prostytucją; hazardzie; fałszerstwach i kolportażu falsyfikatów środków płatniczych, papierów wartościowych, znaków akcyzy oraz dokumentów legalizujących pochodzenie przemycanych towarów; przemycie i handlu dziełami sztuki; rozbojach przy użyciu broni, przestępstwach motywowanych porachunkami (walki o strefy wpływów, uprowadzenia i zabójstwa na zlecenie); wymuszeniach okupu lub opłat za tzw. ochronę; wyłudzeniach na szkodę banków; oszustwach na szkodę programów rządowych i funduszy międzynarodowych; prowadzeniu nielegalnej działalności gospodarczej; przestępstwach celnych i podatkowych; przestępstwach ekologicznych (w tym wwóz szkodliwych odpadów); naruszeniach praw autorskich (głównie wideo- i fonopiractwo, piractwo komputerowe); handlu ludzkimi organami do przeszczepów; organizowaniu nielegalnych przerzutów cudzoziemców do państw Europy Zachodniej; korupcji urzędników i przedstawicieli władzy (parlamentarzystów, radnych, policjantów, celników, prokuratorów, sędziów). Niektóre z tych przestępstw są dokonywane z udziałem skorumpowanych urzędników lub związane z nowym zjawiskiem — „praniem brudnych pieniędzy” i lokowaniem ich w legalne inwestycje. Takim działaniom mogą towarzyszyć inne jeszcze czyny — utrudnianie i udaremnianie postępowania karnego (przez nieuczciwych prawników, zwłaszcza adwokatów), przemoc lub groźba bezprawna wobec świadków, przekupstwo funkcjonariuszy publicznych, przemoc lub groźba użycia broni i ładunków wybuchowych.

Centralne położenie Polski, wzrost kontaktów międzynarodowych oraz stosunkowo liberalne prawo oraz niesprawność organów ścigania i wymiaru sprawiedliwości ułatwiają współpracę przestępców z różnych krajów. Polska znalazła się w kręgu zainteresowania międzynarodowych grup przestępczych poszukujących nowych tras przerzutu narkotyków. Działają tu zorganizowane grupy przestępcze złożone z Polaków, obcokrajowców lub o składzie mieszanym; jedne mają znaczenie lokalne lub regionalne, inne działają w całym kraju i poza jego granicami, w związkach z wielkimi organizacjami przestępczymi. Przestępczość zorganizowana uzewnętrznia się w różnych formach na terenie Warszawy i najbliższych jej okolic, Trójmiasta, Szczecina, Krakowa, Poznania, Lublina, Opola, Białegostoku, Legnicy, Wrocławia i Zielonej Góry; pojawia się też w mniejszych miejscowościach, nie są od niej wolne również drogi publiczne, zwłaszcza trasy przelotowe od i do granic państwa. Przestępczość zorganizowana w dużym stopniu pozostaje nieujawniona; brak do niej dostępu i w konkretnych przypadkach (np. przy przestępczości gospodarcza) trudno odróżnić transakcje legalne od tych z pogranicza legalności. Skala potencjalnego zagrożenia dopiero się ujawnia, ale proces kształtowania się zorganizowanych struktur przestępczych jest ciągły i osiąga szybszy postęp organizacyjny i techniczny niż w organach ścigania. Typ sprawcy czynnego, zwłaszcza na eksponowanym stanowisku, za pomocą tradycyjnych metod bywa wykrywany tylko w wyjątkowych przypadkach. Szczególnie groźny charakter tej przestępczości stwarza konieczność stosowania środków nadzwyczajnych ze strony państwa; jej zwalczaniu powinno sprzyjać odpowiednie ustawodawstwo krajowe, możliwość stosowania technicznych środków kontroli przestępców (m.in. podsłuchów i stałej inwigilacji), wykorzystywanie instytucji świadka incognito i świadka koronnego, tzw. zakupu kontrolowanego, lepsza profilaktyka przy użyciu najnowocześniejszych urządzeń technicznych uniemożliwiających lub utrudniających popełnienie przestępstwa, ściślejsza współpraca operacyjna między państwami oraz lepsza koordynacja działań skierowanych zwłaszcza przeciwko grupom o składzie międzynarodowym. Na potrzebę zacieśnienia współpracy między państwami wskazano w licznych umowach międzypaństwowych, apelach, deklaracjach i konwencjach, np. w konwencji O zwalczaniu nielegalnego obrotu środkami odurzającymi i psychotropowymi uchwalonej z inicjatywy ONZ 1988 (ratyfikowana przez Polskę 1994); konkretne działania podjęto po podpisaniu układu z Schengen (1985) i traktatu z Maastricht (1993); utworzono grupy robocze (TREVI) mające na celu zacieśnienie współpracy w walce z terroryzmem, radykalizmem, ekstremizmem i przemocą. Podstawę współpracy między państwami stanowią umowy dwu- i wielostronne oraz w ramach organizacji międzynar., głównie pod auspicjami ONZ i Rady Europy. Ważną rolę do odegrania mają Interpol i Europol. Niektóre państwa powołały do zwalczania przestępczości zorganizowanej specjalne jednostki (np. włoska DIA — Investigation Antimafia, FBI i DEA w USA, grupy Federalnego Urzędu Kryminalnego w Niemczech, jednostki szybkiego reagowania w Rosji, Centralne Biuro Śledcze i jego wydziały terenowe w Polsce). W 1998 w Brukseli ministrowie spraw zagranicznych państw członków UE oraz państw Europy Środkowej i Europy Wschodniej przyjęli pakt na rzecz zwalczania przestępczości zorganizowanej, a 12 XII 2000 w Palermo uchwalono konwencję O zwalczaniu międzynarodowej przestępczości zorganizowanej.

Karol Sławik

Bibliografia

E. Pływaczewski Przestępczość zorganizowana w Polsce. Przejawy i uwarunkowania, w: Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej, Szczytno 1994;

B. Hołyst Czynniki utrudniające zwalczanie przestępczości zorganizowanej, w: Przestępczość zorganizowana w Niemczech i w Polsce, Warszawa–Münster–Łódź 1996;

tegoż Przestępczość zorganizowana i jej implikacje, w: Policja polska wobec przestępczości zorganizowanej, wyd. 2, Szczytno 1997;

Z. Rau Przestępczość zorganizowana w Polsce i jej zwalczanie, Kraków 2002.

Organisierte Kriminalität — wie gross ist die Gefähr, Wiesbaden 1990;

A.A. Bloch Perspectives on Organized Crime, Dordrecht–Boston–London 1991;

R. Godson, W.J. Olson International Organized Crime, Washington 1993.