przedromańska sztuka

przedromańska sztuka,

w szerszym znaczeniu sztuka europejska VI w.–1. połowy XI w., od upadku cesarstwa zachodniorzymskiego do skrystalizowania się stylu romańskiego.

Niejednolita stylistycznie, czerpała z różnorodnych tradycji etnicznych, kulturowych i religijnych, rozwiniętych w licznych ośrodkach średniowiecznej Europy. W pierwszym etapie (VI–VIII w.) do najważniejszych przejawów sztuki przedromańskiej należała sztuka chrześcijańska państw barbarzyńców pochodzenia germańskiego: longobardzka (568–774) w północnej Lombardii, wizygocka (416–718) na Półwyspie Iberyjskim, merowińska (V w.–751) w państwie Franków (dawnej Galii) oraz irlandzka, wzbogacona tradycją celtycką i iryjsko-saską (V–VII w.), na Wysp Brytyjskich. W architekturze sakralnej Italii (Spoleto, San Sabino, 601) i Galii (znany z przekazów źródłowych St. Martin w Tours, VI w.) utrzymano typ bazyliki na planie podłużnym oraz baptysteriów i martyriów na planie centralnym; odrębny kształt przybrały budowle wizygockie, dzięki stosowaniu łuku podkowiastego (S. Juana de Banos de Cerrato, 661). Rzeźba, ograniczona głównie do dekoracji sarkofagów (grobowiec biskupa Boecjusza, Notre Dame de Vie w Venasque, VI w.) i w Italii — cyboriów (S. Giorgio di Valpolicella, ok. 730), operowała płaską, silnie stylizowaną dekoracją roślinną i zoomorficzną, rzadziej figuralną. Najważniejszą dziedziną sztuki przedromańskiej było złotnictwo o bogatej, abstrakcyjnej i zoomorficznej ornamentyce, zdobione emalią, barwnym szkłem, techniką filigranu i granulacji (fibula z Ceseny, ok. 500 — Norymberga, korona króla Receswinta z Gouarrazar, VII w. — Madryt, skarb z Sutton Hoo, ok. 654 — Londyn). Ornamentyka przejęta ze złotnictwa znalazła zastosowanie w miniatorstwie iryjskim VII–VIII w. (ewangeliarze: z Lindisfarne, VII w. — Londyn, z Kells, ok. 800 — Dublin), które dzięki mnichom iroszkockim wywarło znaczny wpływ na malarstwo kontynentalne. Tradycje ornamentyki germańskiej przetrwały najdłużej w Skandynawii, w sztuce wikingów VIII–XI w. (kamień z Jelling, ok. 983 — Dania). W drugim okresie (2. połowa VIII–1. połowa X w.) powstała sztuka karolińska, w której, pod wpływem idei odnowienia rzymskiego imperium i nawiązania do tradycji chrześcijańskiej cesarstwa Konstantyna Wielkiego, naśladowanie antropomorficznej i naturalistycznej sztuki antyku połączone z wykorzystaniem miejscowego dziedzictwa przedkarolińskiego stanowiło pierwszą próbę ujednolicenia stylu na obszarze całego cesarstwa. W architekturze świeckiej najważniejszym osiągnięciem był zespół pałacowy Karola Wielkiego w Akwizgranie (792–805), w sakralnej — głównie klasztornej, panował typ bazyliki z transeptem i westwerkiem (Centula, St. Riquier w północnej Francji, 790–799, opactwo benedyktyńskie w Corvey w Westfalii, 873–885) bądź dwuchórowej (kościół klasztorny w Sankt Gallen w Szwajcarii, ok. 830). Rozkwitło malarstwo książkowe (Ewangeliarz koronacyjny Karola Wielkiego, ok. 810 — Wiedeń), rzeźba w kości (oprawa ewangeliarza z Lorsch, ok. 820 — Watykan) i złotnictwo (ołtarz Wuolwiniusa, połowa IX w. — Mediolan) o dekoracjach figuralnych; zachowane freski są nieliczne (Santa Prassede, 817–824 — Rzym). Odżył antyczny iluzjonizm i narracja cykliczna (Psałterz utrechcki, ok. 830 — Utrecht). Na terenie Słowiańszczyzny najważniejszym ośrodkiem było państwo wielkomorawskie, schrystianizowane w IX w. w obrządku greckim. W architekturze wielkomorawskiej, znanej tylko z wykopalisk, stosowano proste budowle jednonawowe lub rotundy z apsydami (Modrá, Mikulčice). W trzecim okresie (2. połowa X–1. połowa XI w.) wyodrębniła się na terenie Niemiec sztuka ottońska. W architekturze sztuka przedromańska rozwijała tradycje budowli karolińskich (kościół Św. Cyriaka w Gernrode, po 961). Samodzielność osiągnęła głównie w cyklach figuralnych malarstwa książkowego (Kodeks Egberta, ok. 980 — Trewir, Ewangeliarz Ottona III X w. — Monachium) i ściennego (freski z X w. w kościele Św. Jerzego w Oberzell na wyspie Reichenau), w odlewnictwie z brązu (drzwi z 1015 i kolumna biskupa Bernwarda z 1015–22 w Hildesheim) oraz w snycerce (Krucyfiks Gerona, ok. 975 — Kolonia), przesyconych pod wpływem Bizancjum pełną spirytualizmu ekspresją. Do sztuki ottońskiej należą dzieła z pierwszego okresu dziejów sztuki polskiej, do połowy XI w. (katedry: w Poznaniu, ok. 968; Gnieźnie, przed 1019; Krakowie, ok. 1015–1030).

W węższym znaczeniu sztuka protoromańska lub tzw. pierwsza sztuka romańska na obszarze południowo-zachodniej Europy IX–X w. — w Lombardii (S. Abbondio w Como, po 1013), Katalonii (St. Martin de Canigou, 1015), Burgundii (St. Philibert w Tournus, 949–970) aż po Nadrenię.

Uformowała podstawowe elementy stylu romańskiego, przede wszystkim w architekturze (w konstrukcji, dzięki stosowaniu sklepień w całej budowli oraz tzw. lombardzkiej dekoracji dzielącej elewacje lizenami i fryzami arkadowymi). Wprowadziła figuralną dekorację rzeźbiarską w architektoniczne ramy budowli (opactwo benedyktyńskie w San Pedro de Roda w Hiszpanii, 1022). W 1. połowie XI w. dotarła na Węgry i do Polski (kościół w Trzemesznie, ok. X w.).

Bibliografia

A. GIEYSZTOR, M. WALICKI, J. ZACHWATOWICZ Sztuka przedromańska i romańska do schyłku XIII w., w: Dzieje sztuki polskiej, t. 1, Warszawa 1971;

T. MROCZKO Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1988;

L. GRODECKI L’architecture ottonienne, Paris 1958;

K.J. CONANT Carolingian and Romanesque Architecture 800–1200, Harmondsworth 1959.

Karol Wielki

Otton III, miniatura w Ewangeliarzu Ottona III, ok. 1000 — Bayerische Staatsbibliotek, Monachium

Dawid grający na harfie, ok. 846 miniatura w Biblii Karola Łysego (zwanej też Biblią Viviana) Paryż, Bibliothéque nationale

Ewangelista Marek

Ewangeliarz z opactwa św. Medarda w Soissons

785–810

Paryż, Biblioteka Narodowa, ms. lat. 8850

Maiestas Domini z Biblii Karola Łysego, ok. 845 — Bibliothèque nationale, Paryż