prekolumbijska sztuka
 
Encyklopedia PWN
prekolumbijska sztuka,
Początki sztuki prekolumbijskiej sięgają okresu zasiedlenia Ameryki przez człowieka.
Pierwsze ślady cywilizacji datuje się na II tysiąclecie p.n.e., pełnię rozkwitu sztuka prekolumbijska osiągnęła na terenach Mezoameryki i środkowych Andów w I tysiącleciu n.e., kiedy istniały tu już stosunkowo wysoko rozwinięte systemy religijne, społeczne i polityczne. W XVI w., po zetknięciu Indian z cywilizacją europejską, nastąpiło zniszczenie większej części dorobku sztuki prekolumbijskiej i jej podstaw rozwojowych; elementy kultur indiańskich przetrwały jednak w sztuce ludowej lub weszły do sztuki kolonialnej; zachowany dorobek sztuki prekolumbijskiej inspiruje niektóre kierunki współczesnej sztuki Ameryki.
Ameryka Południowa. Na tzw. obszarze pośrednim (Kolumbia, Ekwador i południowy obszar Ameryki Środkowej) ścierały się wpływy Mezoameryki i ośrodka środkowoandyjskiego. W Kolumbii istniała megalityczna kultura San Agustín (grobowce i monumentalne figury kamienne). W kulturze Czibczów, z rejonu Bogoty, i w kulturze Quimbaya, z doliny rzeki Cauca, wysoki poziom osiągnęło złotnictwo. W Ekwadorze, w prowincji Manabí, rozwijały się kolejno kultury Bahía i Manteño (kamienne figury i tzw. trony). Wpływy ośrodka środkowoandyjskiego na pozostałe obszary Ameryki Południowej były stosunkowo niewielkie; twórczość artystyczna ograniczała się tu głównie do dekorowania wyrobów codziennego użytku oraz obiektów kultowych; w niektórych rejonach wytwarzano piękne ozdoby z piór. W ośrodku centralnoandyjskim początki monumentalnej architektury i sztuki sięgają III tysiąclecia p.n.e. (świątynia Skrzyżowanych Rąk w Kotosh, budowle w Río Seco i Chiquitanta). W 1800–900 p.n.e. powstawały i rozwijały się liczne centra kulturowo-polityczne z budowlami sakralnymi (Cerro Sechín, Las Haldas, Playa Culebras, La Florida, Kotosh i in.). W 900–200 p.n.e. rozwijała się pierwsza panperuwiańska kultura Chavín z wielkimi centrami religijno-politycznymi (Chavín de Huantar, Kotosh, Pallca, Moxeke, Cerro Blanco); dla sztuki Chavín były charakterystyczne m.in. oryginalna rzeźba kamienna o motywach mitologicznych i dekoracja ceramiczna (kultura Cupisnique). W tym samym okresie na południowym wybrzeżu (kultura Paracas), gdzie powstawały również monumentalne budowle, wysoki poziom artystyczny osiągnęła dekoracja ceramiki i tkanin. Około 200 p.n.e.–600 n.e. rozwijało się wiele lokalnych kultur o dużych osiągnięciach artystycznych; kultura Moche (zwana też Mochica) z północnego wybrzeża (malarstwo ścienne, ceramika z motywami z życia codziennego, plast. naczynia portretowe i złotnictwo); kultura Nazca z południowego wybrzeża; kultura Recuay z północnych wyżyn (kamienne budownictwo i rzeźba); początki kultur Huari ze środkowego Peru i Tiahuanaco z Boliwii (kamienne budownictwo monumentalne i rzeźba). Okres 600–1000 odznaczał się bardzo rozległymi wpływami kultur z Tiahuanaco (wiele budowli i rzeźb, m.in. Brama Słońca) i Huari. W okresie 1000–1470 na wybrzeżu rozwijały się kultury Chimú (reliefowe dekoracje z gliny, np. w Huaca del Dragon w Chan-Chan), Cuismancu i Chincha; kultury te zjednoczyła w pewnym stopniu ostatnia panperuwiańska kultura — kultura Inków (XIII–XVI w.); charakteryzowała ją oryginalna architektura (Cuzco, Sacsahuamán, Ollantaytambo, Machu Picchu, Vilcabamba) i wysoki poziom wszystkich dziedzin rzemiosła artystycznego.
Ameryka Północna. W rejonie północno-zachodnim powstała sztuka plemion Tlingit, Kwakiutl i in. (snycerstwo). Indianie prerii wyróżniali się w dekoracji wyrobów ze skóry; część wschodnią obecnego terytorium USA obejmowały od ok. 1000 p.n.e. kultury kurhanów, w tym kultura kurhanów grobowych (ok. 1000 p.n.e.–700 n.e. — Adena, Hopewell) oraz kultura kurhanów świątynnych (ok. 700–1700 — ceramiczne urny antropomorficzne i zoomorficzne; ryty o tematyce mitologicznej). Na obszarze południowo-zachodnim (USA, północno-zachodni Meksyk) od początku n.e. istniała kultura wyplataczy koszy, która zapoczątkowała ok. 700 kulturę Pueblo (w okresie historycznego plemiona Hopi i Zuñi); ludność zamieszkiwała tu tarasowe osiedla (np. Mesa Verde), pomieszczenia kultowe zdobiono malowidłami mitologicznymi. W początkach n.e. w południowej Arizonie i północno-zachodnim Meksyku ukształtowała się kultura Hohokam (Casas Grandes — kompleksy mieszkalne), a w dolinie Rio Grande kultura Mogollon (dekoracja ceramiki); na uwagę zasługuje sztuka Indian Nawaho (malowidła piaskowe).
Ameryka Środkowa. Jednym z głównych ognisk sztuki prekolumbijskiej była Mezoameryka; na początku cywilizowanych dziejów tego obszaru, w okresie przedklasycznym (1500 p.n.e.–250 n.e.), istniało tam wiele lokalnych kultur rolniczych; od ok. 1200 p.n.e. nad Zatoką Meksykańską rozwijała się kultura Olmeków (La Venta, San Lorenzo), zwana macierzystą kulturą Mezoameryki (monumentalna i drobna plastyka kamienna, pełnoplastyczna i reliefowa). Inne ośrodki okresu przedklas.: Dolina Meksyku (Tlapacoya, Cuicuilco), dolina Teotihuacán, stany Puebla (Totimehuacán) i Oaxaca (Monte Albán) oraz obszary kultury Majów (Izapa, Kaminaljuyú). W okresie klasycznym (250–900) szczególnie duże znaczenie miała zwłaszcza kultura Teotihuacán (monumentalna architektura, rzeźba architektoniczna, np. w tzw. Świątyni Quetzalcoatla z Teotihuacán, monolityczne posągi, maski sepulkralne, malarstwo ścienne; kompleksy Tepantitla, Atetelco i Tetitla w Teotihuacán oraz polichromowana ceramika) i kultura Majów. Sztukę Majów (południowo-wschodnie obszary Meksyku, z Jukatanem — Palenque, Uxmal, Labná, Chichén Itzá; Gwatemala — Kaminaljuyú, Tikal, Uaxactún; Honduras — Copán) z okresu klasycznego reprezentują wspaniałe zespoły budowli świeckich i kultowych (zastosowanie łuku pozornego), reliefy w kamieniu i stiuku (dekoracja architektoniczna, stele, tzw. ołtarze), malarstwo ścienne (Bonampak), ceramika i plastyka terakotowa (Jaina) oraz kamienna. W kulturze Zapoteków (Monte Albán), następnej wybitnej kulturze okresu klasycznego, wyróżniają się plastyczne dekoracje architektoniczne, malarstwo ścienne i antropomorficzne urny grobowe. W rejonie Zatoki Meksykańskiej wysoką kulturę reprezentowała przypisywana Totonakom tzw. klasyczna cywilizacja Veracruz (plastyczna dekoracja architektoniczna — piramida niszowa w El Tajín, rzeźba kamienna i gliniane figurki); na uwagę zasługują też tzw. kultury zachodu (plastyka terakotowa ze scenami z życia codziennego). Kultury klasyczne upadły pod naporem tzw. barbarzyńców z północy (Teotihuacán ok. 730, klasyczna cywilizacja Majów ok. 900), którzy jednak szybko przejęli dorobek okresu klasycznego. W środkowym Meksyku we wczesnym okresie poklasycznym powstała kultura toltecka (X–XII w.). W architekturze Toltecy posługiwali się na dużą skalę kolumną (Tula). Migracja toltecka na Jukatan (X w.) doprowadziła do zmieszania się w tamtejszej sztuce tradycji Majów z toltecką (Chichén Itzá, Mayapán). W XIV w. dawne ośrodki Zapoteków zajęli Mistekowie (Monte Albán), których kulturę charakteryzował wysoki poziom metalurgii, polichromowanej ceramiki i malowideł w hieroglificznych kodeksach. W części regionu nad Zatoką Meksykańską żyli Huastecy; szczytowe osiągnięcia ich kultury przypadły na okres poklasyczny (Las Flores, Tamuín — głównie rzeźba kamienna). W XIV w., w wyniku następnej migracji ludów z północy, powstała kultura Azteków; stworzyli oni oryginalne rozwiązania zwłaszcza w rzeźbie, surowej w wyrazie i pełnej dramatycznego napięcia. Na pozostałych obszarach poziom rozwoju sztuki prekolumbijskiej był o wiele niższy.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Tula, posągi tzw. atlantów (Meksyk)fot. M. Rychlicka/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Palenque, ruiny pałacu (Meksyk) fot. J. Urlich/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ajmarowie, wieże grobowe tzw. chullpas w Sillustani (Peru) fot. T. Kniołek/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Copán, tzw. Maska Wenus na Schodach Jaguara (wschodni dziedziniec), VIII w. (Honduras) fot. D. Gowin/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Chan-Chan, fragment ruin w stolicy państwa Chimú — blisko ob. Trujillo (Peru)fot. Gea/K. Wiecha
Akwedukty kultury Nazca, Płaskowyż Nazca (Peru) fot. A. Kucharska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nazca, płaskowyż fot. T. Kokoszko/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Machu Picchu (Peru)fot. E. Rojan/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Aztekowie, fragment kalendarza z Codex barbonicus, XIV–XVI w. — Bibliothèque nationale, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kalendarz Majów wyciosany na kamiennej płyciefot. L. Charewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Mesa Verde, Park Narodowy, pozostałości osiedla Indian kultury Anasazi (faza Pueblo) należącej do Tradycji Południowo Zachodniej; 1100–1275 (stan Kolorado) fot. T. Guranowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Uxmal, widok ogólny ruin miasta, X–XV w. (Meksyk)fot. R. Gołędowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia