prahistoryczna sztuka

prahistoryczna sztuka, sztuka przedhistoryczna,

sztuka dawnych społeczeństw przed pojawieniem się pisma oraz instytucji państwa.

Wyodrębnienie sztuki prahistorycznej jest uzasadnione jej odmiennym charakterem, metodami jej badań, klasyfikacji, datowania oraz interpretacji, opartymi głównie na warsztacie badawczym archeologów. Geneza sztuki prahistorycznej jest związana z potrzebą formułowania i przekazywania myśli; jest efektem tego samego procesu, w wyniku którego powstała i rozwijała się mowa artykułowana, a także wiąże się z potrzebą przekazywania myśli zawierających treści symboliczne. Zainteresowanie sztuką prahistoryczną pojawiło się w XIX w., a odkrycia ostatnich dziesięcioleci wykazały, iż pierwociny sztuki prahistorycznej w jej przedfiguralnych formach pojawiły się u tzw. człowieka neandertalskiego w okresie środkowego paleolitu. Najdawniejsze ślady sztuki prahistorycznej w postaci malowideł i rytów na ścianach jaskiń, przedstawiające obrysy dłoni, wielokrotne linie, mazane palcami w mokrej glinie (tzw. macaroni), czyli malowidła kropek, występują w jaskiniach pirenejskich na pograniczu Francji i Hiszpanii (zespół franko-kantabryjski), w dolinie Wezery, a także w argentyńskiej Patagonii (na południe od 46. równoleżnika) oraz w południowej Australii. Do najwcześniejszego okresu należą także rysunki męskich i żeńskich organów płciowych oraz, na ogół realistyczne, figurki kobiet (Wenus paleolityczna), występujące w Europie i północnej Azji (Brassempouy, Lespugue, Willendorf, Kostienki, Malta), i podobne płaskorzeźby (Laussel, Předmostí). Do największego rozkwitu doszło malarstwo jaskiniowe w strefie pirenejskiej. W jaskiniach hiszpańskich (m.in. Altamira, El Castillo) i francuskich (m.in. Les Combarelles, Font-de-Gaume, Niaux, Lascaux) występują malowidła zwierząt, głównie koni, żubrów i turów (ale także mamutów, nosorożców, kozic i in.). Postacie ludzkie lub antropomorficzne pojawiają się rzadko. Malowidła te odznaczają się dość dużym realizmem, często są wielobarwne lub operują światłocieniem. Występuje także drobna plastyka figuralna o podobnej tematyce oraz zdobione realistycznie przedmioty użytkowe (np. miotacze do harpunów). Na schyłek paleolitu i mezolitu przypada naskalne, jednobarwne malarstwo wschodniej Hiszpanii (Cogull, Alpera, Valltorta) przedstawiające pełne ruchu i wigoru sceny z życia tamtejszych ludzi, m.in. polowań, walk czy tańców. Początki rytów naskalnych we włoskiej dolinie alpejskiej Val Camonica sięgają mezolitu. Odkryto tam tysiące przedstawień i scen pochodzących głównie z epoki brązu i żelaza. Podobnie są datowane bogate ryty skalne Skandynawii, strefy Morza Białego oraz Syberii (Szyszkino), a także w Indiach i północnej Australii (Terytorium Północne). Z X tysiąclecia p.n.e. pochodzą najstarsze malowidła w Lesotho (południowa Afryka) oraz w RPA (Góry Smocze) i Namibii. Liczne malowidła i ryty skalne z różnych epok pradziejowych są odkrywane w Ameryce Północnej (USA, Kanada). Początki kultur neolitu preceramicznego na Bliskim Wschodzie wiążą się z licznym występowaniem plastyki figuralnej: najstarsze dzieła z Nemrik (Irak) — kamienne figurki stylizowanych ptaków, późniejsze — z anatolijskich osiedli Çatalhöyük i Hacılar, irackiego Dżarmo, biblijnego Jerycho (Izrael), gdzie licznie występują figurki kobiet (Bogini-Matka), zwierząt domowych, gliniane maski oraz pierwsze budowle kultowe. W Europie z podobną sztuką mamy do czynienia na Bałkanach (Lepenski Vir). Pojawienie się ceramiki w neolicie dało asumpt do dalszego rozwoju zdobnictwa na naczyniach, także malowanych. Powstało również monumentalne budownictwo kamienne (megality). Skandynawskie i alpejskie ryty skalne epoki brązu bogato ilustrują wiele aspektów codziennego i rytualnego życia ówczesnych ludzi (np. słynna tzw. mapa wsi Bendolina w Val Camonica). Sztuka halsztacka strefy alpejskiej wczesnej epoki żelaza dała początek w okresie lateńskim bogatej sztuce celtyckiej, której wpływy, najbardziej widoczne w zdobnictwie i metalurgii, przetrwały w Irlandii i Brytanii do wczesnego średniowiecza.

Altamira, malowidło w grocie przedstawiające bizona (Hiszpania)

Ryty naskalne z Twyfelfontein koło Khorixas (Namibia), ok. 6000–5000 p.n.e.

Wenus z Willendorfu, wapienna figurka paleolityczna — Naturhistorisches Museum, Wiedeń

Wenus Paleolityczna z Mentony