prądy morskie
 
Encyklopedia PWN
prądy morskie,
hydrol. postępowy ruch mas wodnych w morzach i oceanach, przenoszący znaczne ilości wody na duże odległości w określonym czasie.
Warstwa wody objęta tymi ruchami ma stosunkowo niewielką szerokość i miąższość w porównaniu z jej długością. Prądy morskie są jednym z podstawowych czynników pobudzających cyrkulację wód w oceanie. Powstają one pod wpływem: 1) różnic w gęstości wody wywołanych zmianami temperatury i zasolenia, 2) ciśnienia powietrza i tarcia powietrza (wiatr) o powierzchnię oceanu, 3) różnic w wysokości poziomu zwierciadła wody w sąsiadujących częściach oceanu, 4) siły przyciągania Księżyca i Słońca. Na charakter ruchu wody oddziałuje także siła Coriolisa (powodująca odchylenie prądów) oraz siły tarcia (hamujące i deformujące ruch); wpływ na prądy morskie wywiera także rozkład lądów i mórz (zarysy kontynentów) i rzeźba dna oceanu.
Ze względu na sposób powstawania rozróżnia się prądy morskie: wiatrowe (dryfowe), grawitacyjno-gradientowe, pływowe. Prądy morskie wiatrowe powstają wskutek tarcia o powierzchnię oceanów i mórz poruszających się mas powietrza oraz parcia wiatru na dowietrzne zbocza fal; prąd morski wywołany wiatrami stałymi (pasaty), wiatrami sezonowymi (monsuny) lub wiatrami zdecydowanie przeważającymi (np. wiatry zachodnie w strefie umiarkowanej) jest nazywany prądem dryfowym, w odróżnieniu od prądu morskiego wywołanego wiatrami krótkotrwałymi zwanego prądem wiatrowym; prądy dryfowe występują w powierzchniowej warstwie wody, do głębokości ok. 200 m (wyjątek stanowią Prąd Zatokowy przenikający do dna i Kuro Siwo, sięgający do głębokości ok. 2500 m); prowadzą one do nachylenia poziomu morza i wystąpienia gradientu ciśnienia, co wzbudza prądy głębinowe w akwenach przybrzeżnych. Prądy morskie grawitacyjno-gradientowe obejmują: prądy morskie barogradientowe, wywołane zmianami ciśnienia atmosferycznego nad morzami i oceanami (w obszarze podwyższonego ciśnienia prowadzą do obniżenia poziomu morza, w obszarze obniżonego ciśnienia — do wzrostu poziomu); prądy morskie spływowe, powstające wskutek dopływu wód rzecznych, opadu atmosferycznego, parowania, dopływu wód z innego akwenu lub odpływu wód; prądy morskie gęstościowe, powstające na skutek różnic gęstości wody morskiej, o czym decydują różnice temperatury i zasolenia wody (są to głównie prądy podpowierzchniowe i głębinowe); prądy morskie kompensacyjne, o charakterze wtórnym, dążące do wyrównania poziomu morza bez względu na przyczynę, która wywołała zakłócenie równowagi hydrostatycznej. Prądy morskie pływowe, ruchy wód okresowo zmieniające kierunek i prędkość, powstające w związku z przesuwaniem się fal pływowych (pływy); szczególnie silne prądy pływowe są obserwowane w akwenach przybrzeżnych, gdzie obejmują całą masę wody (do dna); im dalej od brzegów tym są słabsze. Ze względu na stałość i czas trwania rozróżnia się prądy morskie: stałe, mające zawsze ten sam kierunek i tę samą prędkość (Kuro Siwo, Antarktyczny Prąd Okołobiegunowy i in.), okresowe, zmieniające kierunek i prędkość w regularnych odstępach czasu (Prąd Monsunowy), czasowe, powstające sporadycznie pod wpływem krótkotrwałych silnych wiatrów, gwałtownych zmian ciśnienia atmosferycznego i opadów. Zależnie od głębokości położenia warstwy wody objętej prądem rozróżnia się prądy morskie: powierzchniowe (głównie prądy wiatrowe), głębinowe (ruchy wymienne między masami wodnymi; wiatry nie mają na nie wpływu) i przydenne (rozprowadzają ciężkie wody antarktyczne w kierunku północnym). W zależności od kierunku, w jakim porusza się woda morska, wyróżnia się prądy morskie poziome i pionowe; prądy morskie pionowe mogą być zstępujące lub wstępujące; szczególnym rodzajem prądów wstępujących wywołanych wiatrem są upwellingi — wzbudzane stałymi wiatrami prądy powierzchniowe powodują odpływ wód powierzchniowych i napływanie na ich miejsce wód głębszych, występują głównie w strefie równikowej (stałe, rozbieżnie wiejące pasaty) i wzdłuż zachodnich wybrzeży kontynentów na obu półkulach, np. z Prądem Peruwiańskim jest związany życiodajny upwelling przybrzeżny; strefy upwellingu są najbardziej produktywnymi obszarami oceanu światowego. W zależności od różnic temperatury wód niesionych prądem morskim i temperatury wód otaczających rozróżnia się prądy ciepłe (temperatura wód płynących jest wyższa od temperatury wód otaczających prąd) i zimne (odwrotnie).
Prądy morskie rzadko są wywołane jedną przyczyną; zwykle powstają pod wpływem działania kilku sił, których rola w ich formowaniu jest różna (np. Prąd Zatokowy jest jednocześnie prądem gęstościowym, dryfowym i spływowym). Prądy morskie odgrywają ważną rolę w kształtowaniu mas wodnych oceanu, zakłócają strefowość w rozkładzie temperatury (anomalie dodatnie są związane z przenoszeniem przez prądy morskie ciepłych wód od równika ku biegunom, natomiast anomalie ujemne są spowodowane przeciwnie skierowanymi prądami zimnymi) oraz wpływają na zasolenie, zawartość tlenu, barwę, przezroczystość mas wodnych, a poza tym mają ogromny wpływ na procesy biologiczne, zwłaszcza rozwój świata roślinnego i zwierzęcego w oceanie światowym; wpływają także na kształtowanie się brzegów mórz, na tworzenie się ławic na dnie płytkich akwenów, na przemieszczanie się lodów (dryf).
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia