praca
 
Encyklopedia PWN
praca,
ekon., socjol. proces złożonej aktywności fizyczno-umysłowej, której celem jest przekształcenie szeroko rozumianego środowiska w ten sposób, by zwiększyć szanse przeżycia gatunku ludzkiego.
Chociaż praca w tym sensie dotyczy także innych niż ludzki gatunek, uważa się, że w przypadku zwierząt mamy do czynienia z formami energii kierowanej instynktami, natomiast pojęcie pracy oznacza celowy i świadomy wysiłek istot ludzkich; przemawia za tym wiele czynników, w tym najważniejsze: a) u ludzi występuje większe niż u zwierząt zróżnicowanie sposobów przystosowywania się do środowiska przyrodniczego (są zdolni do przeżycia pod każdą szerokością geograficzną); b) jednostki i grupy ludzkie w większym stopniu niż zwierzęta podejmują zróżnicowane zadania (daleko posunięty podział pracy i wyodrębnienie się zawodów); c) metody, których używają istoty ludzkie, i struktury społeczne, w jakich przebiega praca, nie mogą być wyjaśnione przez sprowadzenie ich do instynktu; d) człowiek, aby być zdolny do pracy, musi przejść przez długotrwały proces socjalizacji i przygotowania kwalifikacyjnego; o ile przygotowanie kwalifikacyjne jest procesem uczenia, celowo podejmowanym we wszystkich społeczeństwach, o tyle proces socjalizacji do pracy przebiega spontanicznie i opiera się na mechanizmie konformizmu społecznego.
Definicja pracy nasuwa wiele problemów. Pierwszy jest związany z szansami przeżycia, ujmowanymi jako zbiór celów, które w toku ewolucji bardzo się zróżnicowały, wysublimowały i częściowo oderwały od prostego zdobywania dóbr materialnych, zaspokajających potrzeby fizyczne. Praca doprowadziła do wykształcenia takich celów, potrzeb i warunków egzystencji człowieka, które są przetworzeniem i rozwinięciem potrzeb materialnych, ukształtowaniem dążeń nowych, właściwych tylko ludziom. Drugi problem dotyczy rozróżnienia czynności, które są kwalifikowane jako praca lub jako działania poza sferą pracy (a więc uczeniem się, wypoczynkiem, prowadzeniem domu, rozrywką, sportem, poznawaniem świata itp.). Jedynie na gruncie kultury danego społeczeństwa jest możliwe określenie, czy czytając wykonujemy pracę, uczymy się, czy też wypoczywamy; każde społeczeństwo na swój użytek tworzy własną definicję pracy i człowieka pracującego: praca jest tym, za co uważa ją dane społeczeństwo. W gospodarkach opartych na mechanizmie rynkowym praca znajduje wyraz w usłudze lub produkcie, które na rynku ktoś zechce kupić. Wyróżnia się w takich społeczeństwach 3 formy pracy: zatrudnienie (w tym praca na własny rachunek), nieodpłatną praca w domu (głównie kobiet, ale także wszelkie czynności typu „zrób to sam”), ściśle powiązaną z koncepcją spędzania wolnego czasu, oraz praca woluntariuszy, podejmujących celowo zorientowany wysiłek na rzecz środowiska społecznego.
Złożona aktywność fizyczno-umysłowa przybiera formy wyrażane przez podział pracy i jej różną organizację. Podział pracy oznacza, że jednostki ludzkie specjalizują się w pewnych tylko rodzajach aktywności, co daje efekt wzrostu społecznego globalnej wydajności pracy; podziałowi pracy towarzyszy zmienność form jej organizacji: od gospodarstwa rolnego, przez warsztat rzemieślniczy, do przedsiębiorstwa, biura, korporacji międzynarodowej.
Kultury ludzkie, każda na swój użytek, określają sens pracy w wymiarze egzystencji jednostki, rodziny i społeczeństwa, tak jak określają inne główne zasady, np. sens życia, śmierci, miłości. W społeczeństwach tradycyjnych, których podstawę egzystencji stanowi rolnictwo, praca jest ujęta w zasady zwyczajowe, uniemożliwiające indywidualne, zróżnicowane i emocjonalne podejście. Poglądy na temat sensu pracy ulegały zmianom w toku ewolucji społecznej i rozwoju cywilizacji technicznej. Wszystkie znane cywilizacje ludzkie powstały dzięki pracy, jednak w ich ramach nie zawsze była ona wartością centralną. W cywilizacjach wykorzystujących pracę przymusową (np. niewolników) wyrażano pogardę dla trudu fizycznego, gloryfikowano natomiast wysiłek wojowników, polityków, rzadziej artystów czy rzemieślników (np. kultury starożytnej Grecji i Rzymu). Wielkie systemy religijne przeważnie podejmują problem znaczenia pracy w życiu człowieka w duchu konformistycznym, propagując idee pracy jako obowiązku, modlitwy, formy harmonii ze światem i samym sobą, drogi do doskonałości. Cywilizacje nie opierające się na wielkich religiach uzasadniały konieczność pracy systemem tradycyjnych zobowiązań jednostki względem rodziny lub szerszych struktur rodzinnych (klan, plemię). Znaczenie pracy w kręgu kultury europejskiej ukształtowało się pod wpływem tradycji antycznej (arystokratyczna pogarda dla pracy z wyjątkiem pracy na roli) i wartości religii chrześcijańskiej (praca jako forma modlitwy i wyraz pogodzenia się z wolą Boga). W sferze ujmowania pracy jako kary za grzech pierworodny występują współcześnie próby odmiennej interpretacji: wskazuje się na Boga jako istotę pracującą, kreującą świat oraz na fakt, że stworzył on raj, powierzając go Adamowi. Dalsza ewolucja myśli chrześcijańskiej, w połączeniu z wytworzeniem się szerokiej warstwy ludzi pracujących poza rolnictwem w miastach zachodniej i południowej Europy, doprowadziła do uformowania protestanckiej doktryny sumiennej pracy jako najważniejszej zasługi prowadzącej do zbawienia i w rezultacie do pozytywnej protestanckiej etyki pracy (hipoteza M. Webera). Protestancką etykę pracy ujmuje się jako jeden z ważnych czynników powstania układu gospodarki kapitalistycznej opartej na mechanizmie rynku.
Umacnianiu się gospodarki rynkowej towarzyszyło kształtowanie się coraz liczniejszych grup pracowników najemnych, początkowo o niskich, z czasem także wysokich kwalifikacjach. Rynek wzmacniał instrumentalny stosunek do pracy, traktowanie jej przez ogół społeczeństwa jako źródła pozycji społecznej, w odróżnieniu od poprzednich typów gospodarek, w których pozycję społeczną zawdzięczano mechanizmowi dziedziczenia. W XIX w. ukształtowała się idea samorealizacji przez pracę, propagowana głównie przez młodego K. Marksa. Koncepcja ta zakładała, że każdy człowiek, jako byt indywidualny i istota społeczna, ma pewne zdolności i predyspozycje, których wykorzystanie w warunkach postępującego podziału pracy nie jest możliwe w odniesieniu do wszystkich pracujących. Stan samorealizacji potencjalnych możliwości człowieka ujmowano jako wartość najwyższego rzędu i kryterium doskonałości systemu społeczno-ekonomicznego. Koncepcję tę wielokrotnie wykorzystywano w krytycznych analizach odnoszących się do warunków technicznych i ekonomicznych kapitalizmu; w XX w. zastosowano ją w odniesieniu do pracy w warunkach produkcji masowej, odznaczającej się podziałem pracy doprowadzonym do skrajności (człowiek jako dodatek do taśmy produkcyjnej, wykonujący czynności, których jeszcze nie dopracowano technologicznie).
Rozwój technologii w XX w. rodzi ambiwalentne skutki dla pracy ludzkiej: z jednej strony czyni ją lżejszą, bardziej zintelektualizowaną, z drugiej pozwala na większą kontrolę nad procesem pracy i jego intensywnością. Stały postęp techniczny eliminuje szereg tradycyjnych zawodów i specjalności, stwarzając zapotrzebowanie na nowe; jest to wyzwanie dla systemu edukacyjnego, jego zdolności do przygotowania pracowników o odpowiednich kwalifikacjach i umiejętnościach.
Wiesława Kozek
Bibliografia
M.L. KOHN, C. SCHOOLER Praca a osobowość. Studium współzależności, Warszawa 1986;
Praca i uczciwość, red. A. Pawełczyńska, Warszawa 1992;
W. KOZEK Praca w warunkach zmian rynkowych, Warszawa 1994;
H. Schuman Pułapka globalizacji, Wrocław 1999;
G. Rifkin Koniec pracy. Schyłek siły roboczej na świecie i początek ery postrynkowej, Wrocław 2001;
U. Beck Społeczeństwo ryzyka, Warszawa 2002.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia