powstanie styczniowe

powstanie styczniowe 1863–64,

powstanie narodowe przeciw Rosji trwające od 22 I 1863 do połowy 1864;

walki toczono w Królestwie Polskim, a także na Litwie, Białorusi i części Ukrainy. Osłabienie Rosji w wyniku wojny krymskiej (1853–56), zjednoczenie Włoch, a w związku z tym nadzieje na dalsze sukcesy ruchów narodowych w Europie — skłoniły Polaków do tworzenia tajnych niepodległościowych ugrupowań politycznych (Koło Oficerskie Z. Sierakowskiego, Związek Trojnicki, koła N. Jankowskiego, K.K. Majewskiego, E. Jurgensa); zacieśniały się związki z emigracją polityczną; organizowano uliczne i kościelne manifestacje patriotyczne (1860–61), na które władze odpowiadały terrorem (masakra 8 IV 1861 na placu Zamkowym w Warszawie, oblężenie i aresztowania w kościołach po nabożeństwie w rocznicę śmierci T. Kościuszki 15 X 1861, zesłania). Dążenie chłopów polskich do uzyskania ziemi na własność zdawało się stwarzać możliwość pozyskania ich do walki z zaborcą. W końcu 1861 sieć konspiracyjną zorganizowały rywalizujące obozy polityczne „białych” i „czerwonych”. „Czerwoni” pod kierunkiem Komitetu Miejskiego, zreorganizowanego przez J. Dąbrowskiego i przemianowanego na Komitet Centralny Narodowy (KCN), stworzyli trójzaborową organizację i uzgadniali współdziałanie z rewolucjonistami rosyjskimi (Ziemla i Wola). Polityka ugody z Rosją w zamian za ustępstwa autonomiczne, reprezentowana przez A. Wielopolskiego, mianowanego VI 1862 Naczelnikiem Rządu Cywilnego Królestwa Polskiego, nie zdobyła poparcia społeczeństwa, w którym dominowały dążenia niepodległościowe. Zarządzona 14/15 I 1863 branka nie rozbiła organizacji „czerwonych”, przyspieszyła tylko, w niedogodnym czasie, wybuch powstania. 22 I 1863 KCN manifestem wezwał naród do powstania, a 2 dekretami uwłaszczył chłopów i obiecał ziemię bezrolnym uczestniczącym w walce. Powstańcom nie udało się wyzwolić na dłużej żadnego terytorium, na którym mogłaby się ujawnić władza powstańcza. Początkowa koncentracja wojsk rosyjskich w większych miastach umożliwiła jednak rozwój partyzantki, wspomaganej przez świetnie rozwiniętą sieć konspiracji i władz powstańczych, stanowiących prawdziwe tajne państwo polskie. Po klęsce większych zgrupowań partyzanckich (bitwy pod Węgrowem i Siemiatyczami 3–6 II, kampania M. Langiewicza II–III 1863) walkę toczyły głównie niewielkie, ruchliwe oddziały (1200 potyczek, co najmniej 150 tys. uczestników).

W marcu do powstania przystąpili „biali”; liczyli oni na skuteczną interwencję Francji, Wielkiej Brytanii i Austrii w reakcji na prusko-rosyjską konwencję Alvenslebena (8 II 1863), pragnęli się zabezpieczyć przed radykalizacją powstania przez „czerwonych”, a zarazem ulegli presji patriotycznych nastrojów społeczeństwa. Po szybkiej klęsce L. Mierosławskiego (wysuniętego przez „czerwonych” na stanowisko dyktatora) „biali” doprowadzili do dyktatury bliższego im poglądom Langiewicza (10–19 III), a po jego upadku i przejęciu kierownictwa przez Rząd Narodowy zdobyli w nim przewagę („czerwonym” udało się dwukrotnie dojść do władzy na okres niewielu tygodni). Wskutek dominacji „białych” władze powstańcze walkę traktowały głównie jako demonstrację zbrojną w oczekiwaniu na pomoc Zachodu. Rosnąca przewaga wojsk rosyjskich, a także deklaratywność interwencji dyplomatycznej Zachodu przesądziły o losach walki. Mimo kilku efektownych zwycięstw (m.in. Żyrzyn 8 VIII 1863) siły partyzanckie zaczynały słabnąć. Latem 1863 M.N. Murawjow brutalnie stłumił powstanie na Litwie, Wielopolski otrzymał dymisję, a nowy namiestnik, generał F.F. Berg, zaostrzył terror. Jesienią, gdy upadła nadzieja na interwencję dyplomatyczną, „biali” faktycznie wycofali się z powstania. Od października władzę dyktatorską objął R. Traugutt. Energicznie reorganizował siły partyzanckie, nakazywał pełną realizację dekretów uwłaszczeniowych, by wiosną rozpocząć walkę z udziałem chłopów i we współpracy z rewolucjonistami europejskimi. Jednak w początku 1864 aresztowania podcięły organizację powstańczą, wojska rosyjskie rozbiły większe zgrupowania partyzanckie (J.L. Haukego-Bosaka w Górach Świętokrzyskich), a carska reforma 2 III 1864, zapewniając chłopom wszystkie korzyści powstańczych dekretów uwłaszczeniowych, przekreśliła możliwość masowego udziału wsi w walce. Traugutt, aresztowany 10/11 IV, zginął 5 VIII 1864 na szubienicy wraz z najbliższymi współpracownikami: R. Krajewskim, R. Żulińskim, J. Toczyskim i J. Jeziorańskim. W XII 1864 został schwytany ostatni powstańczy naczelnik miasta Warszawy, A. Waszkowski, a V 1865 — ostatni dowódca powstańczy, ksiądz S. Brzóska. Rząd rosyjski ukarał śmiercią kilkuset, a więzieniem, zesłaniem lub katorgą i konfiskatą majątku — kilkadziesiąt tysięcy uczestników powstania (w tym wielu Rosjan, Ukraińców i Białorusinów). Po upadku powstania styczniowego zlikwidowano autonomię Królestwa Polskiego i rozpoczęto ostrą rusyfikację. Powstanie styczniowe było najdłużej trwającym powstaniem polskim; uzyskało pomoc Polaków ze wszystkich zaborów i emigracji oraz sympatię i pomoc narodów europejskich; w oddziałach powstańczych walczyło m.in. kilkuset Rosjan i Ukraińców, kilkudziesięciu Węgrów i Włochów (F. Nullo), Francuzów (F. Rochebrune) i Niemców oraz Anglicy, Czesi, Słowacy, Serbowie, Austriacy, Szwajcarzy i przedstawiciele krajów skandynawskich. Powstanie styczniowe miało pełne moralne poparcie i sympatię demokratycznej opinii publicznej Europy (m.in. K. Marksa, G. Mazziniego, G. Garibaldiego, A. Hercena, M. Bakunina); akcja propagandowa na rzecz powstania styczniowego przyczyniła się do utworzenia I Międzynarodówki. Powstanie styczniowe kończyło okres polskich powstań narodowych doby porozbiorowej. Dzięki swej sile i programowi społecznemu przyczyniło się do uwłaszczenia chłopów na warunkach korzystniejszych niż w pozostałych zaborach, co przyspieszyło postęp gospodarczy i społeczny, oraz wpłynęło na wzrost ich świadomości narodowej w następnych dziesięcioleciach. Powstanie styczniowe pozostawiło trwały ślad w literaturze i sztuce polskiej, wywarło wpływ na dążenia niepodległosciowe następnych pokoleń Polaków.

Lesser Aleksander, Manifestacja patriotyczna na Rynku Starego Miasta, 1861, Muzeum Historyczne m.st. Warszawy

Gierymski Maksymilian, Patrol powstańczy, 1872/1873 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Weteran z powstania styczniowego w 1938 — obchody 75. rocznicy powstania na kopcu Piłsudskiego w Krakowie