polityka

polityka,

pojęcie należące współcześnie do języka potocznego, występujące także w dyskursie publicznym oraz w naukach społecznych; w rozumieniu potocznym polityka oznacza: umiejętność sprawowania władzy publicznej; działania rządu; zdolność mobilizowania członków zbiorowości do wspólnego wysiłku na rzecz celów społecznych i zyskiwania ich posłuchu dla decyzji władzy; umiejętność skutecznej realizacji wyznaczonych celów społecznych w podzielonym, zróżnicowanym społeczeństwie.

W filozofii i myśli politycznej polityka była rozumiana jako dążenie do: realizacji idei Dobra (Platon), osiągnięcia szczęścia pojmowanego jako eudajmonia (Arystoteles), zdobycia, zachowania i umocnienia władzy (N. Machiavelli), wprowadzenia i utrzymania stanu pokoju społecznego (XVI-wieczni francuscy les politiques), realizacji dobra wspólnego (nowożytna tradycja republikańska), jako działanie podmiotu zbiorowego w sytuacji zagrożenia ze strony wroga (C. Schmitt), umiejętność osiągania kompromisu przez grupy kreujące sytuację społeczną. W naukach społecznych za klasyczną jest uznawana definicja polityki M. Webera — jako dążenia do udziału we władzy albo do wywierania wpływu na podział władzy; powszechne jest także rozróżnienie polityki, życia politycznego w społeczeństwie, na sferę podstawowych norm i instytucji politycznych (angielskie polity), sferę interesów zbiorowych, stosunków władzy, podejmowania decyzji (angielskie politics), sferę realizacji zadań, interwencji, planowania (angielskie policy).

Termin polityka pochodzi od greckiego wyrazu politiká oznaczającego ściśle określony zakres zajęć, takich jak: uczestnictwo w zgromadzeniach, naradach, wyborach, wydawanie wyroków sądowych, pełnienie funkcji publicznych. Zajęcia te były przynależne polítes — obywatelom polis, greckiej wspólnoty, i dotyczyły ich spraw wspólnych, zadań zbiorowych. Początkowo więc polityka nie była pojęciem ogólnym, ale pochodziła od nazwy własnej greckiej formy życia zbiorowego — polis. Polis była wspólnotą duchowo-kulturową i światopoglądowo-religijną; nie było w niej znane oddzielenie porządku politycznego i religijnego, a także państwowego i społecznego. Życie religijne i kulturowe było życiem publicznym, zbiorowym. Zajęcia polityczne nie były rozumiane jako przejawy wolności jednostki, lecz jako powinności członka wspólnoty; były wpisane w ściśle określoną strukturę polis: demograficzną, gospodarczą, społeczną, kulturową i religijną. Był to zakres czynności ustalonych i powtarzalnych; samo tworzenie i kształtowanie polis w zmiennych okolicznościach społecznych i historycznych do nich nie należało. Polityka zakładała istnienie organicznie ukształtowanej i uświęconej tradycją polis, była możliwa i realna tylko w jej ramach.

Zachodnioeuropejska kultura nowożytna przejęła antyczne pojęcie polityki, które jednak funkcjonując w odmiennym od antycznego kontekście historyczno-społecznym i teoretyczno-intelektualnym, nabrało innych znaczeń i treści: inne są cele polityki (wolność, niepodległość, sprawiedliwość, bezpieczeństwo), inne podmioty, które ją uprawiają (partie, związki zawodowe, lobby, państwa), odmienne są przedmioty polityki (gospodarka, stosunki społeczne, kultura, grupy narodowościowe, grupy wyznaniowe), różne są metody działania politycznego (kompromis, konflikt, dyplomacja, integracja), inny jest także publiczny charakter, stopień jawności działań politycznych.

Dla nowożytnego rozumienia polityki istotny jest fakt, na który wskazuje H. Arendt — istnienie różnic między ludźmi i grupami ludzkimi; jest to fakt zasadniczy dla polityki, która jest działaniem dotyczącym spraw porządku współżycia i życia zbiorowego jednostek i grup różnych, odmiennych, a jednak mających żyć wspólnie, razem.

Dynamiczne napięcie między postulowaną jednością wspólnego porządku a faktycznym zróżnicowaniem ludzi i zbiorowości, które zarazem tworzą go i są nim objęte, jest podstawowym problemem przejawiającym się w każdym konkretnym zagadnieniu politycznym. Charakterystycznymi cechami nowożytnego, a także nowoczesnego pojęcia polityki są: 1) nieokreśloność; 2) to, że oznacza ono specyficzną, autonomiczną działalność jednostek i grup; 3) to, że odnosi się do odmiennej niż antyczna polis formy życia zbiorowego, tzn. do państwa. Polityka nic z góry nie określa, nie wyznacza jej celów, metod, podmiotów, zakresu przedmiotowego, sposobu realizacji. Każda z tych kwestii sama jest zagadnieniem politycznym. Polityka jest dziedziną myślenia i działania autonomiczną, tj. samodzielną, mającą odrębny, choć nieokreślony jednoznacznie obszar przedmiotowy.

Odniesienie polityki będącej jednocześnie sferą autonomiczną i determinującą, do różnorodnych sfer życia społecznego wyraża się w potocznym funkcjonujących dualizmach: polityka–moralność, polityka–kultura, polityka–gospodarka, polityka–prawo, polityka–religia. Charakterystycznie nieokreślone pojęcie polityki konkretyzuje się w jej przedmiotowych odniesieniach. Polityka — finansowa, kulturalna, zagraniczna, zatrudnienia, rolna, społeczna dotyczy poszczególnych sfer rządowych działań, które mają realizować obrane cele w odniesieniu do obiektywnych, w percepcji społecznej, dziedzin życia zbiorowego. Obiektywność, rzeczowość, przedmiotowa określoność dziedzin ogranicza zakres politycznych alternatyw, ułatwia ich ocenę, wyznacza sposoby ich realizacji i weryfikacji. W tym wymiarze polityka jest najbardziej konkretna, określona i wyraźnie odróżniana od swego przedmiotu (polityka konkretna).

Przedmiotem działań politycznych jest także sama władza państwowa w tej prawno-instytucjonalnej postaci, w jakiej istnieje w danym ustroju. Polityka jako walka o władzę między istniejącymi w danym społeczeństwie grupami politycznymi jest klasycznym toposem nowożytnej i nowoczesnej historii. Przedmiot działań i kontrowersji pozostaje nadal obiektywny — jest nim rząd i całokształt jego działań, ale jednocześnie chodzi o posiadaną przez rząd władzę państwową, stanowiącą dla grupy politycznej wartość samą w sobie. W tej odmianie polityka nie jest działaniem odnoszącym się do zewnętrznego wobec niej przedmiotu — poszczególnych sfer życia społecznego, ale jest działaniem wobec tego, co stanowi warunek i instrument konkretnej polityki, tj. wobec władzy.

Jeszcze mniej związana z zewnętrznymi, cząstkowymi celami, a bardziej autorefleksyjna jest polityka jako działalność odnosząca się do tworzenia państwa jako całości. Jest to płaszczyzna polityki charakterystyczna dla czasów nowożytnych i współczesnych, gdy ogólna forma porządku życia zbiorowego — państwo — nie istnieje jako rzecz dana, wytwór tradycji, albo organicznej ewolucji, ale powstaje dzięki działaniu ludzkiemu, jest tworzone na podstawie racjonalnego, świadomie przyjętego projektu myślowego. Tak rozumianą politykę wyróżnia to, że: 1) jako dążenie do wprowadzenia powszechnego porządku dla danego społeczeństwa jest zarazem partykularna, bo podejmowana przez jedną z wielu grup politycznych, przyjmującą jeden z wielu forsowanych projektów ładu politycznego; 2) jako dążenie do stworzenia porządku wg obiektywnych zasad jest zarazem „subiektywna”, tzn. zakłada „własne” zasady jako obowiązujące; 3) jako dążenie do stworzenia nowej całości życia zbiorowego ma do czynienia zarówno z konkretną rzeczywistością społeczną, jak i z wizją, abstrakcyjnym wyobrażeniem, które ma ją określać.

Paweł Kaczorowski

Bibliografia

F. Ryszka O pojęciu polityki, Warszawa 1992;

G. Smith Życie polityczne w Europie Zachodniej, Londyn 1992;

S.D. Tansey Nauki polityczne, Poznań 1997;

W. Kymlicka Współczesna filozofia polityczna, Kraków 1998;

M. Weber Polityka jako zawód i powołanie, Kraków–Warszawa 1998;

C. Schmitt Teologia polityczna i inne pisma, Kraków 2000.