pojazd zaprzęgowy
 
Encyklopedia PWN
pojazd zaprzęgowy,
środek do transportu osobowego i towarowego, na 2 lub 4 kołach bądź na płozach (sanie), w którym siłą pociągową są zwierzęta: konie, muły, osły, kozy, bydło, psy, renifery.
Do pojazdów zaprzęgowych zalicza się także lektyki noszone przez ludzi lub zwierzęta oraz riksze ciągnione przez człowieka. Pojazdy zaprzęgowe czterokołowe dzielą się na: pojazdy zaprzęgowe rozworowe (przednie i tylne podwozie łączy element zwany rozworą lub 2 elementy — przy konstrukcji dwurozworowej — 2 równoległe drągi) i pojazdy zaprzęgowe sworzniowe (nadwozie jest trwale spięte z podwoziem za pomocą ruchomego metalowego trzpienia — sworznia, możliwy skręt przedniej osi). W XVII– XIX w. w karetach stosowano metalowy element (zwany łabędzią szyją lub gąsiorem) łączący rozworę z przednim podwoziem w sposób umożliwiający skręt przednich kół. Pojazdy zaprzęgowe mogą być bezresorowe, zawieszone na pasach bez resorów, lub resorowane. O nazwie „pojazd zaprzęgowy” decyduje jego nadwozie i przeznaczenie, co pozwala na wyodrębnienie pojazdów zaprzęgowych: kultowych, wotywnych, bojowych, triumfalnych, reprezentacyjnych, dworskich, okolicznościowych, miejskich, wiejskich, użyteczności publicznej, pogrzebowych, komunikacyjnych, podróżnych, pocztowych, spacerowych, myśliwskich, gospodarczych, dostawczych, transportowych i militarnych, oraz sań: podróżnych, komunikacyjnych, spacerowych, szlichtadowych, wyścigowych, transportowych, wiejskich.
Historia. Około 6000 p.n.e. posługiwano się włókiem (składał się on z 2 drągów, których górne końce były umocowane do uprzęży, a dolne wlokły po ziemi ładunek na poprzecznym drągu). W 4. tysiącleciu p.n.e. pojawiło się koło jezdne; wykopaliska archeologiczne potwierdziły istnienie (w Mezopotamii, być może także w Europie) ok. 3500 p.n.e. wozu o pełnych kołach, ciągnionego przez zwierzęta. W Egipcie pojazd zaprzęgowy pojawił się o 1000 lat później (wozy bojowe w Polsce mylnie zwane rydwanami). Używane były także prymitywne wozy np. do przewożenia figur kultowych, zapasów żywności. Starożytni Grecy i później Rzymianie wzbogacili pojazd zaprzęgowy o nowe rodzaje, m.in. wozy podróżne (redy), sportowe (bigi, kwadrygi), weselne, spacerowe. Okres średniowiecza przyniósł pewien regres w rozwoju pojazdu zaprzęgowego, ale wprowadzony został tzw. zaprzęg nowożytny; udoskonalono uprząż i zwiększono przez to siłę uciągu. W renesansie nadwozie oddzielono od podwozia zawieszając na słupkach za pomocą łańcuchów lub pasów; taki zawieszony pojazd zaprzęgowy dla kobiet nazwano kolebką, a lżejszą formę z daszkiem wspartym na ozdobnych balaskach brożkiem. W tym samym czasie pojawiła się w Polsce kareta. W XVI w. wykształciła się forma landa i myśliwskich jagdwagenów, podróżnych koczy i spacerowych kolasek. Również w XVI w. pojawiły się pierwsze pojazdy zaprzęgowe do przewozu pasażerów, bagaży i poczty na stałych dalekich trasach, kursujące regularnie (dyliżans). Wieki XVII i XVIII przyniosły bogactwo typów karet i wiele wynalazków istotnych dla konstrukcji podwozia: resory piórowe, resory stojąco-leżące — w kształcie szczypców raka, resory stojące zgięte w literę C. Na początku XIX w. wynaleziono nowy typ resorów piórowych, zwanych eliptycznymi, które pozwalały na obniżenie zawieszenia pudła — osiągnięcie techniczne stosowane do dzisiaj. Wiążąc podwozie z nadwoziem za pomocą sworznia i resorów eliptycznych umożliwiono zmianę konstrukcji z rozworowej, stosowanej dotychczas, na sworzniową. Jeszcze w XVIII w. spotykano osie drewniane, ale pojawiały osie żelazne „na smar”; przełomem w tej dziedzinie stało się wynalezienie 1787 osi patentowej. Ostatnią formą galowej karety została berlina, do dziś używana na dworach królewskich podczas wielkich uroczystości. Wiek XIX był epoką największego rozkwitu pojazdów zaprzęgowych, któremu kres położyła I wojna światowa; w Polsce epoka ta przedłużyła się o pół wieku, do czasu wkroczenia motoryzacji na wsi. Pojazdem popularnym na polskiej wsi była bryczka we wszystkich licznych odmianach. W miastach powszechne były powozy do wynajmu, w Warszawie zwane dorożkami, w Krakowie fiakrami. Obecnie w wielu krajach istnieją wytwórnie pojazdów zaprzęgowych (dla celów rekreacyjnych, sportowych i kolekcjonerskich) i działają muzea pojazdów zaprzęgowych. W Polsce największe zbiory pojazdów zaprzęgowych znajdują się w Powozowni Zamkowej w Łańcucie.
Teresa Fabijańska-Żurawska
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia