plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu 11 VII 1920,
głosowanie ludności Warmii, Mazur i Powiśla w celu wypowiedzenia się w sprawie przynależności państw. tego terytorium do Polski lub Niemiec, wyznaczone 1919 w wersalskim traktacie pokojowym.
plebiscyt na Warmii, Mazurach i Powiślu
Encyklopedia PWN
Roszczenia pol. opierały się na kryteriach etnicznych i hist. (ponad 70% ludności zamieszkującej południową część Prus Wschodnich posługiwała się językiem pol.); nad porządkiem przygotowań czuwały 2 komisje alianckie — w Olsztynie i Kwidzynie; miały one gwarantować równouprawnienie obu stron, ale pozostawiły na tym terenie pruski aparat państw. i policję, nie ograniczały niem. akcji plebiscytowej (kierowana przez komisarza rządu Rzeszy A. Winniga oraz komisarza Rzeszy i Prus ds. plebiscytu W. van Gayla) ani stosowania terroru zbiorowego i indywidualnego wobec ludności pol. (m.in. zabójstwo działacza mazurskiego B. Linki dokonane przez niem. bojówki); Niemcy lansowali, popularną również wśród Mazurów, koncepcję utworzenia odrębnego państwa wschodniopruskiego (Ostpreussen).
Kierownictwo akcją pol. sprawowali konsulowie pol. w Olsztynie (Z. Lewandowski, następnie H. Korybut Woroniecki) i w Kwidzynie (S. Sierakowski), komisarz rządu pol. ds. plebiscytu (J. Andrycz, następnie A. Baupré) oraz Mazurski Komitet Plebiscytowy (przewodniczący J. Bursche) i Warmiński Komitet Plebiscytowy (przewodniczący K. Donimirski, następnie A. Ludwiczak), a także Mazurski Związek Ludowy; działalność propagandową prowadziła miejscowa prasa pol.: „Gazeta Olsztyńska”, „Gazeta Polska” (Kwidzyn), „Mazur” (Szczytno).
Plebiscytem objęto na Warmii 2 pow. — olsztyński i reszelski; na Mazurach 8 — ostródzki, niborski, szczycieński, jańsborski (później piski), ełcki, olecki, lecki (giżycki), żądzborski (mrągowski); na Powiślu 4 — suski, kwidzyński, sztumski, malborski. W okręgu olsztyńskim za Polską padło — 7980 głosów (2,2%), za Ostpreussen — 363 209; w okręgu kwidzyńskim za Polską 7947 głosów, za Ostpreussen — 96 894; najwięcej głosów pol. oddano w pow. sztumskim (19,7) i olsztyńskim (13,47); ogółem na obszarze okręgu olsztyńskiego za przynależnością do Niemiec opowiedziało się ok. 98% osób, na okręgu kwidzyńskim — ok. 92%. Na niepomyślny dla Polski wynik głosowania miała wpływ proniem. postawa komisji alianckich, terror i propaganda niem., ściągnięcie przez Niemców na tereny plebiscytowe ok. 150–200 tys. emigrantów, którzy wzięli udział w głosowaniu, niski poziom świadomości nar. pol. mieszkańców terenów plebiscytowych i małe nim zainteresowanie rządu pol., słabość i błędy organizacyjne i propagandowe akcji pol., a także fakt, iż plebiscyt przypadł na okres wielkiej ofensywy wojsk sowieckich podczas wojny pol.-bolszewickiej 1919–21. Konferencja Ambasadorów przyznała Polsce na obszarze mazurskim 3 gminy, a w okręgu kwidzyńskim — 5; granica między Polską a Niemcami biegła odtąd wzdłuż Wisły po jej wschodnim brzegu.
