planowanie gospodarcze:
planowanie gospodarcze
Encyklopedia PWN
1) Określanie przyszłych celów ekonomicznych wraz ze środkami i instrumentami służącymi ich realizacji.
W literaturze ekonomicznej rozróżnia się kilka rodzajów planowania gospodarczego: wg zakresu przedmiotowego — kompleksowe (ogólnogospodarcze); odcinkowe (gałęziowe, branżowe, regionalne itp.); w skali mikroekonomicznej (w pojedynczych przedsiębiorstwach i ich zrzeszeniach); wg treści przedmiotowej — produkcji, inwestycji, zatrudnienia, obrotów handlowych, bilansów finansowych, działalności kredytowej itp.; wg horyzontu czasowego — długookresowe (np. perspektywiczne, strategiczne itd.), średniookresowe (w skali kilku lat) i krótkookresowe (roczne, kwartalne itd.); wg sposobu formułowania zadań i techniki ich realizacji — dyrektywne, którego cechą jest obligatoryjny, tj. normatywno-nakazowy charakter przeważającej części albo nawet całego planu, oraz indykatywne, gdy przyjęte cele są wytyczone orientacyjnie, a wobec wykonawców planu ustala się i stosuje głównie pośrednie parametry i bodźce ekonomiczne; wg ośrodków planowania — planowanie na szczeblu władz państwowych, organów samorządowych, korporacji, monopoli, przedsiębiorstw itp.
W praktyce planowanie gospodarcze występowało początkowo jedynie w ramach przedsiębiorstw lub ich zrzeszeń. Współcześnie jednak największe znaczenie zyskało tzw. centralne planowanie gospodarcze (sprawowane przez władze państwowe), zwłaszcza realizowane w skali ogólnogospodarczej i regionalnej. Pierwsze próby w tym kierunku podjęto w okresie międzywoj., najwcześniej — bo już we wczesnych latach 20. XX w. — w bolszewickiej Rosji i zależnej od niej Mongolii, nieco później — po wielkim kryzysie gospodarczym 1929–33 — w III Rzeszy, faszystowskich Włoszech i niektórych państwach rolno-przemysłowych (m.in. w Polsce). Do wybuchu II wojny światowej najbardziej rozbudowany system centralnego planowania gospodarczego stworzono w ZSRR; od 1929 (początek 1. planu 5-letniego) przybrało tam ono charakter dyrektywny, kompleksowy, monistyczny (jeden naczelny ośrodek planistyczny) i adresowy (tzn. zadania planowe i środki ich realizacji rozpisywano na poszczególne podmioty wykonawcze). Taki typ planowania gospodarczego był konsekwencją niemal całkowitego wyparcia prywatnej własności środków produkcji przez sektor państwowy i zetatyzowaną spółdzielczość; w rezultacie sowieckie centralne planowanie gospodarcze stało się alternatywą rynku i podstawowym narzędziem regulacji gospodarki nakazowej typu socjalistycznego. We Włoszech (od 1934) i w Niemczech (od 1936) pojawiły się jedynie elementy centralnego planowania ogólnogospodarczego; zachowano tam — pomimo przyspieszenia procesów etatyzacyjnych (etatyzm) — formalną dominację sektora prywatnego, kształtując oryginalny typ gospodarki nakazowej, polegający na zmonopolizowaniu przez władze partyjno-państwowe bieżących decyzji gospodarczych. Podobnie, choć z in. powodów, był ograniczony zakres centralnego planowania gospodarczego w krajach rolno-przemysłowych w okresie międzywojennym. Traktowane z reguły jako zwykły środek interwencjonizmu państwowego (bez kontekstu antykapitalistycznego, czy nawet antyrynkowego), nie wyszło ono w praktyce poza ramy odcinkowe, a jego główne cele — modernizacja strukturalna, nakręcanie koniunktury i kształtowanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego — realizowano w warunkach względnej przewagi sektora prywatnego i regulacji rynkowej (m.in. planowanie inwestycyjne w Polsce w 2. połowie lat 30.).
Dalszy rozwój centralnego planowania gospodarczego nastąpił po II wojnie światowej, kiedy to upowszechniło się ono — w różnych formach — w większości państw świata. Kontynuację znalazł przede wszystkim sowiecki model centralnego planowania gospodarczego W końcu lat 40. lub na początku 50. przejęły go nowo powstałe kraje socjalistyczne, zarówno europejskie (Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, NRD, Polska, Rumunia, Węgry), jak i pozaeuropejskie (ChRL, Korea Północna, Wietnam Północny). W ramach socjalistycznego centralnego planowania gospodarczego określano szczegółowo zarówno zadania ekonomiczne (np. ilość i wartość produkcji, wymiany i podziału w sferze własności państwowej, wielkość akumulacji, zakres rzeczowy inwestycji), jak i środki mające zapewnić ich urzeczywistnienie (np. przydziały surowców, fundusze płac, limity zatrudnienia, dotacje do produkcji i inwestycji itd.). Dominującą rolę w socjalistycznym centralnym planowaniu gospodarczym odgrywały plany średniookresowe (5-letnie) oraz — ustalające szczegółowe zadania — roczne; mniejsze znaczenie miały plany perspektywiczne. Procedura planowania gospodarczego w krajach socjalistycznych była na ogół ściśle sformalizowana: państwowy ośrodek planistyczny określał (z inspiracji naczelnych władz politycznych) wytyczne centralnego planu, precyzując zadania poszczególnych ministerstw i organów administracji terenowej; te z kolei uszczegółowiały je i dzieliły między jednostki niższego szczebla (np. zjednoczenia), skąd — po kolejnym uszczegółowieniu — trafiały do bezpośrednich wykonawców, tj. przedsiębiorstw. Na tej podstawie powstawały projekty planów poszczególnych przedsiębiorstw, przesyłane następnie z powrotem na kolejne szczeble wyższe, gdzie podlegały weryfikacji, sumowaniu, zestawianiu, porównywaniu i bilansowaniu. Efektem tych prac było sformułowanie przez państwową instytucję planistyczną projektu planu centralnego (najczęściej 5-letniego), zatwierdzenie go przez władze wykonawcze i uchwalenie przez parlament (mogły temu towarzyszyć dalsze modyfikacje w treści planu). Wówczas obowiązujące już wskaźniki planu wędrowały ponownie w dół; finalnie na ich podstawie były tworzone plany wykonawcze przedsiębiorstw (tzw. plany techniczno-ekonomiczne), sprawdzane i zatwierdzane jeszcze przez jednostki nadrzędne. Procedura socjalistycznego planowania gospodarczego sprawiła, że jego cechami stały się: tzw. przetarg planistyczny (tendencja do zawyżania zadań przez centralne szczeble i zaniżania ich przez jednostki wykonawcze) oraz tzw. planowanie ex post (dokonywanie przez centrum — za pośrednictwem planów rocznych bądź tzw. centralnego zarządzania gospodarczego — istotnych zmian w treści planu już w trakcie jego realizacji). Inne właściwości planowania gospodarczego w krajach socjalistycznych — niski stopień wykonania norm planistycznych i preferencje dla zadań tzw. przemysłu ciężkiego — okazały się zarazem barierami rozwojowymi całego modelu socjalistycznej gospodarki. Z tego powodu m.in. państwa socjalistyczne w coraz większym stopniu zaczęły wykorzystywać w centralnym planowaniu gospodarczym metody pośrednie i parametryczne; nigdzie jednak całkowicie nie zrezygnowano z dyrektywnego oddziaływania. Stosowano je nawet przy próbach łączenia zasad gospodarki socjalistycznej z elementami regulacji rynkowej (np. w ramach jugosławiańskiego tzw. systemu samorządowego, węgierskiego socjalizmu rynkowego z czasów J. Kadara, chińskich reform Deng Xiaopinga czy polskiej polityki gospodarczej z 2. połowy lat 80.).
Zbliżony do dyrektywnego typ centralnego planowania gospodarczego usiłowały realizować w różnych okresach po II wojnie światowej niektóre państwa tzw. Trzeciego Świata, orientujące się — w sposób mniej lub bardziej trwały — ku gospodarce socjalistycznej lub quasi socjalistycznej (m.in.: Afganistan, Algieria, Angola, Birma, Egipt, Etiopia, Gwinea, Kambodża, Kuba, Laos, Mozambik, Nikaragua). W odróżnieniu jednak od klasycznego dyrektywnego modelu socjalistycznego, centralne planowanie gospodarcze nie przybierało tam zasięgu ogólnogospodarczego (z wyjątkiem Kuby i częściowo Laosu).
Odmienny typ centralnego planowania gospodarczego, określany mianem planowania indykatywnego, ukształtował się po II wojnie światowej w krajach kapitalistycznych. Występował on w warunkach przewagi sektora prywatnego oraz rynkowych metod regulacji, nie przybierając — jak w państwach socjalistycznych i quasi socjalistycznych — charakteru zadaniowego i obligatoryjnego. Istotę indykatywnego planowania gospodarczego stanowiło wykorzystywanie przez centrum niemal wyłącznie pośrednich (informacyjno-orientacyjnych) metod oddziaływania na podmioty wykonawcze. W rezultacie centralne plany w gospodarce kapitalistycznej były w większym stopniu narzędziem dostosowania polityki gospodarczej rządu do antycypowanych tendencji rozwojowych gospodarki, niż źródłem nakazów w stosunku do przedsiębiorstw (dlatego indykatywne planowanie gospodarcze nazywano też prognozowaniem lub programowaniem). Plany indykatywne — podobnie jak dyrektywne — były sporządzane z reguły przez powołane do tego urzędy centralne, nie działające jednak wg zhierarchizowanych administracyjnych procedur decyzyjnych. Przeprowadzano głównie rachunki modelowe, na podstawie których określano cele i scenariusze działań gospodarczych; nie występowała natomiast konieczność agregowania projektów planów sporządzanych na niższych szczeblach i doprowadzania do ich wzajemnej zgodności (co było trzonem socjalistycznej procedury centralnego planowania gospodarczego). Indykatywne planowanie jako pierwsze 1946 zaczęły stosować Francja, Holandia i Norwegia, później m.in.: Belgia, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Portugalia, RFN, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy, poza Europą zaś m.in. Japonia, Nowa Zelandia i Stany Zjednoczone. Centralne planowanie gospodarcze typu indykatywnego stosowały także kraje tzw. Trzeciego Świata o gospodarce rynkowej, m.in.: Argentyna, Brazylia, Indie, Iran, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Sri Lanka, Tajlandia i Tajwan. Najważniejszym instrumentem planowania indykatywnego były plany średniookresowe (podobnie jak w przypadku dyrektywnego planowania gospodarczego, często 5-letnie), układające się w dłuższe sekwencje (np. we Francji do 1994 ogłoszono 10 pięcioletnich planów rozwoju społeczno-gospodarczego). Jedynie w Holandii największe znaczenie miało planowanie krótkookresowe (w skali rocznej), w Japonii i USA zaś strategiczne, ukierunkowane przede wszystkim na kształtowanie samoregulujących zdolności gospodarki. Specyficzne formy planowania indykatywnego ukształtowały się w RFN i USA, gdzie utrzymał się pluralizm ośrodków planistycznych, oraz w Japonii, gdzie zadania planowe już w latach 70. XX w. formułowano na ogół nie w kategoriach ilościowych, lecz jakościowych. Skuteczność centralnego planowania gospodarczego, przede wszystkim w wersji socjalistycznej (dyrektywnej), choć także kapitalistycznej (indykatywnej), pozostawiała wiele do życzenia; wyrazem tego było m.in. częste niewykonywanie planowych zadań i problemy z utrzymaniem równowagi strukturalnej. Przełom lat 80. i 90. XX w. przyniósł zmierzch dyrektywnej formy planowania. Transformacja ustrojowa większości państw socjalistycznych doprowadziła do ograniczenia centralnego planowania gospodarczego do funkcji programowo-prognostycznych (charakterystycznych dla kapitalistycznego planowania indykatywnego); w krajach zachowujących jeszcze ustroje socjalistyczne, centralne planowanie gospodarcze przybrało zaś na ogół postać parametryczno-dyrektywną (np. w ChRL, Wietnamie, Laosie). Dyrektywny typ planowania utrzymał się jedynie w Korei Północnej i na Kubie (choć i tam zanotowano pewną jego ewolucję).
W literaturze ekonomicznej rozróżnia się kilka rodzajów planowania gospodarczego: wg zakresu przedmiotowego — kompleksowe (ogólnogospodarcze); odcinkowe (gałęziowe, branżowe, regionalne itp.); w skali mikroekonomicznej (w pojedynczych przedsiębiorstwach i ich zrzeszeniach); wg treści przedmiotowej — produkcji, inwestycji, zatrudnienia, obrotów handlowych, bilansów finansowych, działalności kredytowej itp.; wg horyzontu czasowego — długookresowe (np. perspektywiczne, strategiczne itd.), średniookresowe (w skali kilku lat) i krótkookresowe (roczne, kwartalne itd.); wg sposobu formułowania zadań i techniki ich realizacji — dyrektywne, którego cechą jest obligatoryjny, tj. normatywno-nakazowy charakter przeważającej części albo nawet całego planu, oraz indykatywne, gdy przyjęte cele są wytyczone orientacyjnie, a wobec wykonawców planu ustala się i stosuje głównie pośrednie parametry i bodźce ekonomiczne; wg ośrodków planowania — planowanie na szczeblu władz państwowych, organów samorządowych, korporacji, monopoli, przedsiębiorstw itp.
W praktyce planowanie gospodarcze występowało początkowo jedynie w ramach przedsiębiorstw lub ich zrzeszeń. Współcześnie jednak największe znaczenie zyskało tzw. centralne planowanie gospodarcze (sprawowane przez władze państwowe), zwłaszcza realizowane w skali ogólnogospodarczej i regionalnej. Pierwsze próby w tym kierunku podjęto w okresie międzywoj., najwcześniej — bo już we wczesnych latach 20. XX w. — w bolszewickiej Rosji i zależnej od niej Mongolii, nieco później — po wielkim kryzysie gospodarczym 1929–33 — w III Rzeszy, faszystowskich Włoszech i niektórych państwach rolno-przemysłowych (m.in. w Polsce). Do wybuchu II wojny światowej najbardziej rozbudowany system centralnego planowania gospodarczego stworzono w ZSRR; od 1929 (początek 1. planu 5-letniego) przybrało tam ono charakter dyrektywny, kompleksowy, monistyczny (jeden naczelny ośrodek planistyczny) i adresowy (tzn. zadania planowe i środki ich realizacji rozpisywano na poszczególne podmioty wykonawcze). Taki typ planowania gospodarczego był konsekwencją niemal całkowitego wyparcia prywatnej własności środków produkcji przez sektor państwowy i zetatyzowaną spółdzielczość; w rezultacie sowieckie centralne planowanie gospodarcze stało się alternatywą rynku i podstawowym narzędziem regulacji gospodarki nakazowej typu socjalistycznego. We Włoszech (od 1934) i w Niemczech (od 1936) pojawiły się jedynie elementy centralnego planowania ogólnogospodarczego; zachowano tam — pomimo przyspieszenia procesów etatyzacyjnych (etatyzm) — formalną dominację sektora prywatnego, kształtując oryginalny typ gospodarki nakazowej, polegający na zmonopolizowaniu przez władze partyjno-państwowe bieżących decyzji gospodarczych. Podobnie, choć z in. powodów, był ograniczony zakres centralnego planowania gospodarczego w krajach rolno-przemysłowych w okresie międzywojennym. Traktowane z reguły jako zwykły środek interwencjonizmu państwowego (bez kontekstu antykapitalistycznego, czy nawet antyrynkowego), nie wyszło ono w praktyce poza ramy odcinkowe, a jego główne cele — modernizacja strukturalna, nakręcanie koniunktury i kształtowanie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego — realizowano w warunkach względnej przewagi sektora prywatnego i regulacji rynkowej (m.in. planowanie inwestycyjne w Polsce w 2. połowie lat 30.).
Dalszy rozwój centralnego planowania gospodarczego nastąpił po II wojnie światowej, kiedy to upowszechniło się ono — w różnych formach — w większości państw świata. Kontynuację znalazł przede wszystkim sowiecki model centralnego planowania gospodarczego W końcu lat 40. lub na początku 50. przejęły go nowo powstałe kraje socjalistyczne, zarówno europejskie (Albania, Bułgaria, Czechosłowacja, Jugosławia, NRD, Polska, Rumunia, Węgry), jak i pozaeuropejskie (ChRL, Korea Północna, Wietnam Północny). W ramach socjalistycznego centralnego planowania gospodarczego określano szczegółowo zarówno zadania ekonomiczne (np. ilość i wartość produkcji, wymiany i podziału w sferze własności państwowej, wielkość akumulacji, zakres rzeczowy inwestycji), jak i środki mające zapewnić ich urzeczywistnienie (np. przydziały surowców, fundusze płac, limity zatrudnienia, dotacje do produkcji i inwestycji itd.). Dominującą rolę w socjalistycznym centralnym planowaniu gospodarczym odgrywały plany średniookresowe (5-letnie) oraz — ustalające szczegółowe zadania — roczne; mniejsze znaczenie miały plany perspektywiczne. Procedura planowania gospodarczego w krajach socjalistycznych była na ogół ściśle sformalizowana: państwowy ośrodek planistyczny określał (z inspiracji naczelnych władz politycznych) wytyczne centralnego planu, precyzując zadania poszczególnych ministerstw i organów administracji terenowej; te z kolei uszczegółowiały je i dzieliły między jednostki niższego szczebla (np. zjednoczenia), skąd — po kolejnym uszczegółowieniu — trafiały do bezpośrednich wykonawców, tj. przedsiębiorstw. Na tej podstawie powstawały projekty planów poszczególnych przedsiębiorstw, przesyłane następnie z powrotem na kolejne szczeble wyższe, gdzie podlegały weryfikacji, sumowaniu, zestawianiu, porównywaniu i bilansowaniu. Efektem tych prac było sformułowanie przez państwową instytucję planistyczną projektu planu centralnego (najczęściej 5-letniego), zatwierdzenie go przez władze wykonawcze i uchwalenie przez parlament (mogły temu towarzyszyć dalsze modyfikacje w treści planu). Wówczas obowiązujące już wskaźniki planu wędrowały ponownie w dół; finalnie na ich podstawie były tworzone plany wykonawcze przedsiębiorstw (tzw. plany techniczno-ekonomiczne), sprawdzane i zatwierdzane jeszcze przez jednostki nadrzędne. Procedura socjalistycznego planowania gospodarczego sprawiła, że jego cechami stały się: tzw. przetarg planistyczny (tendencja do zawyżania zadań przez centralne szczeble i zaniżania ich przez jednostki wykonawcze) oraz tzw. planowanie ex post (dokonywanie przez centrum — za pośrednictwem planów rocznych bądź tzw. centralnego zarządzania gospodarczego — istotnych zmian w treści planu już w trakcie jego realizacji). Inne właściwości planowania gospodarczego w krajach socjalistycznych — niski stopień wykonania norm planistycznych i preferencje dla zadań tzw. przemysłu ciężkiego — okazały się zarazem barierami rozwojowymi całego modelu socjalistycznej gospodarki. Z tego powodu m.in. państwa socjalistyczne w coraz większym stopniu zaczęły wykorzystywać w centralnym planowaniu gospodarczym metody pośrednie i parametryczne; nigdzie jednak całkowicie nie zrezygnowano z dyrektywnego oddziaływania. Stosowano je nawet przy próbach łączenia zasad gospodarki socjalistycznej z elementami regulacji rynkowej (np. w ramach jugosławiańskiego tzw. systemu samorządowego, węgierskiego socjalizmu rynkowego z czasów J. Kadara, chińskich reform Deng Xiaopinga czy polskiej polityki gospodarczej z 2. połowy lat 80.).
Zbliżony do dyrektywnego typ centralnego planowania gospodarczego usiłowały realizować w różnych okresach po II wojnie światowej niektóre państwa tzw. Trzeciego Świata, orientujące się — w sposób mniej lub bardziej trwały — ku gospodarce socjalistycznej lub quasi socjalistycznej (m.in.: Afganistan, Algieria, Angola, Birma, Egipt, Etiopia, Gwinea, Kambodża, Kuba, Laos, Mozambik, Nikaragua). W odróżnieniu jednak od klasycznego dyrektywnego modelu socjalistycznego, centralne planowanie gospodarcze nie przybierało tam zasięgu ogólnogospodarczego (z wyjątkiem Kuby i częściowo Laosu).
Odmienny typ centralnego planowania gospodarczego, określany mianem planowania indykatywnego, ukształtował się po II wojnie światowej w krajach kapitalistycznych. Występował on w warunkach przewagi sektora prywatnego oraz rynkowych metod regulacji, nie przybierając — jak w państwach socjalistycznych i quasi socjalistycznych — charakteru zadaniowego i obligatoryjnego. Istotę indykatywnego planowania gospodarczego stanowiło wykorzystywanie przez centrum niemal wyłącznie pośrednich (informacyjno-orientacyjnych) metod oddziaływania na podmioty wykonawcze. W rezultacie centralne plany w gospodarce kapitalistycznej były w większym stopniu narzędziem dostosowania polityki gospodarczej rządu do antycypowanych tendencji rozwojowych gospodarki, niż źródłem nakazów w stosunku do przedsiębiorstw (dlatego indykatywne planowanie gospodarcze nazywano też prognozowaniem lub programowaniem). Plany indykatywne — podobnie jak dyrektywne — były sporządzane z reguły przez powołane do tego urzędy centralne, nie działające jednak wg zhierarchizowanych administracyjnych procedur decyzyjnych. Przeprowadzano głównie rachunki modelowe, na podstawie których określano cele i scenariusze działań gospodarczych; nie występowała natomiast konieczność agregowania projektów planów sporządzanych na niższych szczeblach i doprowadzania do ich wzajemnej zgodności (co było trzonem socjalistycznej procedury centralnego planowania gospodarczego). Indykatywne planowanie jako pierwsze 1946 zaczęły stosować Francja, Holandia i Norwegia, później m.in.: Belgia, Finlandia, Hiszpania, Irlandia, Portugalia, RFN, Szwecja, Wielka Brytania i Włochy, poza Europą zaś m.in. Japonia, Nowa Zelandia i Stany Zjednoczone. Centralne planowanie gospodarcze typu indykatywnego stosowały także kraje tzw. Trzeciego Świata o gospodarce rynkowej, m.in.: Argentyna, Brazylia, Indie, Iran, Korea Południowa, Malezja, Meksyk, Sri Lanka, Tajlandia i Tajwan. Najważniejszym instrumentem planowania indykatywnego były plany średniookresowe (podobnie jak w przypadku dyrektywnego planowania gospodarczego, często 5-letnie), układające się w dłuższe sekwencje (np. we Francji do 1994 ogłoszono 10 pięcioletnich planów rozwoju społeczno-gospodarczego). Jedynie w Holandii największe znaczenie miało planowanie krótkookresowe (w skali rocznej), w Japonii i USA zaś strategiczne, ukierunkowane przede wszystkim na kształtowanie samoregulujących zdolności gospodarki. Specyficzne formy planowania indykatywnego ukształtowały się w RFN i USA, gdzie utrzymał się pluralizm ośrodków planistycznych, oraz w Japonii, gdzie zadania planowe już w latach 70. XX w. formułowano na ogół nie w kategoriach ilościowych, lecz jakościowych. Skuteczność centralnego planowania gospodarczego, przede wszystkim w wersji socjalistycznej (dyrektywnej), choć także kapitalistycznej (indykatywnej), pozostawiała wiele do życzenia; wyrazem tego było m.in. częste niewykonywanie planowych zadań i problemy z utrzymaniem równowagi strukturalnej. Przełom lat 80. i 90. XX w. przyniósł zmierzch dyrektywnej formy planowania. Transformacja ustrojowa większości państw socjalistycznych doprowadziła do ograniczenia centralnego planowania gospodarczego do funkcji programowo-prognostycznych (charakterystycznych dla kapitalistycznego planowania indykatywnego); w krajach zachowujących jeszcze ustroje socjalistyczne, centralne planowanie gospodarcze przybrało zaś na ogół postać parametryczno-dyrektywną (np. w ChRL, Wietnamie, Laosie). Dyrektywny typ planowania utrzymał się jedynie w Korei Północnej i na Kubie (choć i tam zanotowano pewną jego ewolucję).
2) Jedna z dyscyplin tzw. ekonomii stosowanej, zajmująca się uogólnianiem praktycznych doświadczeń planistycznych oraz tworzeniem teorii planowania.
Jacek Luszniewicz
Bibliografia
Programowanie gospodarcze w krajach Europy zachodniej, Warszawa 1972;
J.N. Gavrilec Planowanie społeczno-gospodarcze: systemy i modele, Warszawa 1980;
M. Kalecki O podstawowych zasadach planowania wieloletniego, w: tegoż Dzieła, t. 3, Warszawa 1982;
J.M. Svyrkov Planowanie socjalistyczne a kapitalistyczne prognozowanie, Warszawa 1984;
Doświadczenia planowania w wybranych krajach gospodarki rynkowej, Warszawa 1989;
W. Samecki Gospodarowanie za pomocą planowania. Analiza krytyczna, Wrocław 2002.
M. Ellman Socialist Planning, Cambridge 1989;
P.H. Dembinski The Logic of the Planned Economy, Oxford 1991;
J. Kornai The Socialist System. The Political Economy of Communism, Princeton 1992.
