pierwsze zasady

pierwsze zasady,

filoz. w filozofii najbardziej podstawowe powody, dla których jakaś dziedzina rzeczywistości (przedmiotowej lub wewnątrzpodmiotowej) istnieje lub przybiera określoną strukturę.

Pojęciem tym określano, co najmniej od czasów Platona i Arystotelesa, zarówno najwyższe i ostateczne przyczyny bytu i przemian w kosmosie (np.: idee jedności i dobra, Pierwszy Poruszyciel, Jednia), jak też współtworzące go istotne elementy wewnętrzne (forma, materia), najbardziej podstawowe i nieodzowne zasady poznawania i rozumowania (zasady tożsamości, niesprzeczności, wyłączonego środka), postępowania (np. najbardziej ogólne sformułowanie prawa naturalnego: „czyń dobro, zła unikaj”, imperatyw kategoryczny I. Kanta). W początkowej fazie rozwoju współczesnej logiki formalnej (przełom XIX i XX w.) zdarzało się także utożsamianie pierwszych zasad z aksjomatami systemów dedukcyjnych, co tłumaczy się ich wspólnym źródłosłowem greckim, a także związkami obu terminów z sylogistyką i teorią dowodu naukowego u Arystotelesa. Obecnie termin „zasady pierwsze” rezerwuje się z reguły dla podstawowych prawideł poznania i rozumowania: zasady tożsamości („każdy byt jest tym, czym jest”, „byt jest bytem”), zasady niesprzeczności („byt nie jest niebytem”, „nieprawda, że jakiś byt jest i nie jest zarazem”), zasady wyłączonego środka („jest tylko byt, niebytu nie ma”, „byt i niebyt wyklucza stan pośredni”, „wśród opozycji, stany sprzeczne nie dopuszczają stanu pośredniego”), zasady racji dostatecznej („każda rzecz posiada w sobie lub poza sobą rację swego bytu”, „z nicości nic nie powstaje”). Powyższe przykłady nie wyczerpują wszystkich możliwych sformułowań 4 pierwszych zasad; należy także pamiętać, że inną formułę przybierze np. zasada tożsamości w metafizyce, a inną w logice czy w pozostałych dyscyplinach badawczych.

Tomasz Pawlikowski