perska literatura
 
Encyklopedia PWN
perska literatura,
literatura perskojęzyczna rozwijała się na bardzo rozległym obszarze: na płaskowyżu irańskim, a także w Azji Środkowej i Indiach;
dzieli się na okresy: staroperski (IX–IV w. p.n.e.), średnioperski (IV w. p.n.e.–VIII w. n.e.) i nowoperski (od ok. VIII w.).
Z okresu staroperskiego (IX–IV w. p.n.e.) zachowało się wiele dokumentów w języku staroperskim (najstarszym wśród języków irańskich). Teksty Awesty (Gathy — pieśni modlitewne, oraz Jaszty — pieśni pochwalne), spisane wg perskiej tradycji w IV w. n.e. za panowania Sasanidów, mają formę wierszowaną. Awesta zawiera materiał z różnych okresów rozwoju mazdaizmu (zaratusztrianizmu), a zawarte w niej formy językowe odzwierciedlają kilka epok historii języka perskiego. Z tego okresu zachowały się inskrypcje klinowe — najstarsze, wykonane na polecenie pradziada Dariusza I Wielkiego (ok. 600 p.n.e.) i jego następcy Arszamy z dynastii Achemenidów; najcenniejsze pochodzą z okresu panowania Dariusza Wielkiego, w tym słynny napis z Behistunu opisujący czyny tego władcy.
Okres średnioperski (IV w. p.n.e.–VIII w. n.e.) rozpoczyna zwycięstwo Aleksandra III Wielkiego nad imperium Persji (333 p.n.e.). Zachowane zabytki piśmiennictwa to kilka inskrypcji Arsacydów w językach partyjskim i greckim oraz bogata literatura, od nazwy języka średnioperskiego (pahlawi), określana jako pahlawijska; w większości ma charakter religijny; składają się na nią przekłady tekstów Awesty oraz rozpraw o treści moralizatorskiej, dogmatycznej: Bundahiszn [‘pierwotne stworzenie’], Denkart [‘akta religijne’], a także zbiory tradycji i pism polemicznych. Literaturę świecką w języku średnioperskim reprezentują wyłącznie utwory prozatorskie: epickie, popularne w okresie panowania Sasanidów opowiadania historyczne, m.in. Karnamak-i Artachszer-i Papakan [‘księga czynów Artachszera syna Papaka’] (600), która opiewa założyciela dynastii Sasanidów, Testament Ardaszira — księga o zasadach i sposobie rządzenia, księgi rad dotyczące administracji i polityki państwowej (Ajen namak ‘księga o przepisach’), przetłumaczone na arabski przez Ibn al-Mukaffę, oraz zbiór bajek zwierzęcych Kalila i Dimna, przyswojony później literaturze arabskiej przez tegoż autora. Innymi przykładami świeckiej prozy są: Szahrestaniha-i Eran [‘irańskie miasta’] i Awdiha u sahikiha-i Sakastan [‘osobliwości i dziwy Sistanu’]; pisma prawnicze Matagdan-i hazar datestan [‘księga tysiąca orzeczeń sądowych]’, słowniki (frahang) Frahang-i pahlawik [‘słownik pahlawi’].
Do połowy XX w. wątpiono w istnienie poezji średnioperskiej, zachowało się jednak wiele dowodów pośrednich, które świadczą o jej artyzmie, choć nie dorównywała ona twórczości poetów nowoperskich; wspomina się głównie o hymnach religijnych oraz świeckich pieśniach odtwarzanych przy akompaniamencie muzyki.
Literaturę historyczną doby Sasanidów reprezentuje, powstała za czasów ostatniego władcy tej dynastii, Chwataj (hwadaj) namak [‘księga królewska’], obejmująca historię Persji od czasów pradawnych do śmierci Chosrowa II (panował 591–628); w VIII w. została przełożona na język arabski, w X w. — nowoperski. Do zabytków manichejskich należą Szahpurakan [‘dedykowane Szapurowi’] — dogmatyczne dzieło przypisywane Maniemu. Zabytki piśmiennictwa w innych językach perskich: sogdyjskim (Sogdiana), chorezmijskim (Chorezm), sakijskim to legendy i teksty buddyjskie oraz utwory epickie, prace medyczne; z języka średnioosetyńskiego zachowało się kilka słów w alfabecie greckim w inskrypcji nagrobnej w dorzeczu Zielenczuku na Kubaniu.
Okres nowoperski (od ok. VIII w.) rozpoczyna podbój Persji przez Arabów w połowie VII w. i upadek imperium sasanidzkiego. Język nowoperski jest kontynuacją południowo-zachodniego języka średnioperskiego. Podbój arabski nie oznaczał dla twórców perskich konieczności milczenia, ale praktycznie aż do X w. większość Persów pisała również w języku arabskim, a ich twórczość należy dziś do dziedzictwa klasycznej literatury arabskiej. Coraz szerszy zasięg islamu i języka arabskiego wywarł zasadniczy wpływ na język i kulturę perską — zoroastryjskiej Persji została narzucona nowa religia, semicki alfabet arabski adaptowano na potrzeby języka indoeuropejskiego, perska poetyka i wersologia zaczęła czerpać z arabskiej tradycji literackiej. Do odrodzenia narodowej świadomości Persów przyczynił się ruch społeczno-kulturalny z przełomu VIII i IX w., znany w dziejach kalifatu arabsko-muzułmańskiego jako szu’ubijja [‘narodowość’], którego zwolennicy występowali przeciwko dominacji Arabów w państwie. Najważniejszym rodzajem w literaturze perskiej jest bez wątpienia poezja. Powszechnie uprawianym gatunkiem nowoperskiej wczesnej liryki była arabska kasyda, z czasem ze „wstępu lirycznego” do kasydy rozwinęła się forma poezji miłosnej gazel (ghazal). Gatunkiem specyficznie perskim jest czterowiersz rubajjat, przejęty z literatury ludowej; największym twórcą rubajjatów był Omar Chajjam (XI–XII w.). Czysto perskie korzenie ma także forma masnawi, stosowana głównie w poezji epickiej. Pierwszym nowoperskim lirykiem był Rudaki (IX–X w.), wg tradycji także założyciel literatury tadżyckiej.
W X w. rozpoczyna się, trwający do XV w., klasyczny okres literatury perskiej. Na przeł. X i XI w., za panowania Samanidów, powstała narodowa epopeja perska Szahname [‘księga królów’] Ferdousiego, opisująca mityczne i historyczne dzieje Persji, oraz epos romantyczny Wis-o Ramin [‘Wis i Ramin’] Fachroddina Gorganiego (XI w.), wykorzystujący znane od dawna w literaturze perskiej wątki. Epos to jedna z charakterystycznych cech klasycznych literatury perskiej, odróżniająca ją choćby od literatury arabskiej. Do okresu klasycznego zalicza się również m.in. takich poetów, jak: Onsuri (XI w.), Manuczehri (XI w.), Afzaluddin Chaghani (XII w.), Masud Sad Salman (XII w.), Abulmadżid Sana’i (XII w.), Nezami (XII–XIII w.), Fariduddin Mohammad Attar (XIII w.), Dżalaluddin Rumi (XIII w.), Amir Chosrou Dehlawi (XIII–XIV w.), największy liryk — mistrz gazelu Hafez (XIV w.), i wielki epigon okresu klasycznego, Nureddin Dżami (XV w.), którego twórczość wpłynęła na literaturę Azji Środkowej, Persji, Turcji i Indii, a także na reprezentanta poezji czagatajskiej Aliszera Nawoi (XV–XVI w.). Na przełomie XIII i XIV w. działał najwybitniejszy satyryk klasycznej literatury perskiej — Obejd Zakani (wybór polski Błazeństwa i mądrości 1988). Nurt poezji mistycznej reprezentują: Sana’i — twórca eposu mistycznego w literaturze perskiej, oraz Attar i Rumi; jednym z najważniejszych mistycznych eposów jest Mantigh at-tajr [‘rozmowa ptaków’] Attara. Przykładem szczególnego gatunku epiki dydaktycznej, zwanej adab, pisanej prozą rymowaną (sadż) przeplataną wstawkami poetyckimi, jest Gulistan [‘ogród różany’] Sadiego z Szirazu (XII w.). Klasyczna proza perska obejmuje głównie dzieła naukowe z dziedziny filozofii, mistyki, literatury dydaktycznej, politycznej (Sijasetname ‘księga polityki’ Nizam al-Mulka), medycyny, matematyki, astronomii, geografii, historii, kronikarskich zapisków (Tarich-e Bajhaki Abul Fazla Bajhakiego, wydanie polskie 1996 pt. Historia sułtana Masuda, kronika Kabusname ‘księga w duchu mądrości Kabusa’ 1082 Unsurma’ali Kaj-Kausa); pod koniec XII w. powstała najstarsza znana powieść perska Samak-e Ajjar [‘księga o Samaku Ajjarze’] Sadegha Sziraziego. Głównymi ośrodkami literatury perskojęzycznej były m.in. miasta: Balch, Herat, Kabul, Sziraz, Tebriz, Tus, Meszhed.
Okres panowania Safawidów (1501–1736) jest uważany w literaturze za schyłkowy. Safawidzi wprowadzili do Persji szyizm, co doprowadziło do rewitalizacji religijności perskiej i tzw. renesansu safawidzkiego; powstawała wówczas głównie literatura religijna. Najwybitniejszymi przedstawicielami tego okresu są filozof Mulla Sadra oraz Al-Madżlisi, którego najważniejszym dziełem jest napisana po arabsku wielka encyklopedia prawniczo-teologiczna Bihar al-anwar [‘morza świateł’]; wśród poetów warto wspomnieć Hatifiego, Szifa’iego i A. Sa’eba.
Ośrodkiem literatury w języku perskim stał się wówczas dwór Mogołów w Delhi. Powstał tam kunsztowny styl indyjski o ozdobnej, bogatej formie, który rozpowszechnił się i przeniknął do Persji i Transoksanii, gdzie w środowisku tadżyckim nastąpił jego rozkwit XVII–XVIII w. Najwybitniejszym jego reprezentantem był poeta i filozof, Bidel (XVII–XVIII w.). W połowie XIX w. w Delhi upowszechnił się język urdu — perski stracił swe znaczenie.
W połowie XIX w., w dobie coraz aktywniejszych stosunków z Europą, w Persji rozwinął się ruch — nazwany przez poetę i historyka Mirzę Agha Chana Kermaniego — bidari [‘przebudzenie’], obejmujący całość życia społecznego, politycznego i kulturalnego. Reprezentanci tego ruchu dążyli m.in. do odnowy i modernizacji literatury perskiej; duży wpływ na procesy modernizacyjne wywarło powstanie 1851 pierwszej wyższej uczelni w Persji o charakterze politechnicznym i uniwersyteckim, Dar ol-Fonun [‘dom sztuk’], także powstająca prasa (1837 ukazał się pierwszy dziennik), w tym przede wszystkim gazeta „Ruzname-je achbar-e wagha’i” [‘gazeta wydarzeń’], założona 1851 przez Amira Kabira. Świadkiem i przedstawicielem przemian w literaturze pięknej był poeta Gha’ani, wybitnym poetą tego okresu był również M. Szafi (pseud. Wisal).
Nastąpiło uproszczenie języka zarówno poezji, jak i prozy. Pojawiły się także pierwsze dramaty; wielką rolę w rozwoju dramatu odegrał piszący po turecku azerbejdżański autor, Mirzä Fäthäli Achundzadä, którego satyryczne komedie przekładał na perski dramatopisarz Dż. Karaczadaghi. Pierwszymi perskimi utworami nowoczesnej prozy beletrystycznej były powieści historyczne, utwory sentymentalne oraz opowiadania związane z tradycyjnym ludowym opowiadaniem perskim, choć nie było z nim identyczne. Autorem przełomowego dla nowoczesnej perskiej prozy tomiku opowiadań Jeki bud jeki nabud [‘było tak, czy nie było’] (1921) był M.A. Dżamalzade.
Punktem zwrotnym w dziejach współczesnej literatury perskiej był przewrót Rezy Szaha Pahlawiego (1925). Najwybitniejsi współcześni prozaicy perscy to: S. Hedajat (m.in. powieść Ślepa sowa 1937, wydanie polskie 1979), Bozorg Alawi (powieść Jej oczy 1952, wydanie polskie 1955), S. Czubak. W latach 70. i 80. XX w. na czoło wysunęła się twórczość M. Daulatabadiego i Dż. Mirsadeghiego; wśród pisarek warto wymienić S. Daneszwar i M. Rawanipur. Dwudziestowieczną poetycką twórczość irańską reprezentują poeci, którzy pozostali wierni tradycji klasycznej, m.in.: satyryk M.A. Afraszte, M. Hamidi oraz przedstawiciele poezji politycznej wzywającej do rewolucji — A.K. Lahuti, T. Mirza, Bahar, F. Jazdi — tzw. grupa socjalistyczna. Tematykę społeczną poruszała poetka P. Etesami. Najciekawsze postaci poezji irańskiej XX w. to grupa skupiająca poetów modernistów, wśród nich pionier nowego stylu Nima Juszidż, liryk N. Naderpur, Ahmad Szamlu, poetka F. Farrochzad, S. Sepehri; ten nurt poezji nowoczesnej, zrywającej z tematyką, językiem i formą liryki klasycznej, zwanej szer-e nou [‘nowa poezja’] rozwinął się w pełni w latach 50., obejmując Iran i Afganistan. Po II wojnie światowej pojawiły się także eksperymenty w dziedzinie dramatu — uprawiano rozmaite odmiany dramatu, od poetyckiego przez symboliczny po dramat absurdu. Najwybitniejszym dramatopisarzem współczesnym jest Gh. Sa’idi, autor sztuk społeczno-politycznych i psychologicznych; twórczość dramatyczną uprawiają także: Hedajat, Czubak, A. Nasirijan, B. Sadeghi.
Formą literacką, związaną od VIII w. z rozwojem teatru i dramatu perskiego są misteria pasyjne tazije, poświęcone męczeństwu szyickiego imama Al-Husajna w bitwie pod Karbalą (680). W 1979 upadła dynastia Pahlawi i powstała Islamska Republika Iranu. Ta zmiana o charakterze nie tylko politycznym i religijnym, ale ogólnokulturowym doprowadziła do zasadniczych przewartościowań w literaturze perskiej — spowodowała pojawienie się w twórczości pisarzy i poetów tematyki religijnej; co zaskakujące, na scenie literackiej pojawiło się wiele kobiet, zarówno poetek, jak i autorek opowiadań i powieści; jednocześnie zaczęła się rodzić ciekawa literatura perska na emigracji, głównie w USA, Francji, Wielkiej Brytanii i Niemczech.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia