paternalizm

paternalizm

[łac. pater ‘ojciec’]:

1) Określenie sposobu opieki nad dziećmi i in. podmiotami nieautonomicznymi, wzorowane na zasadzie „surowego i opiekuńczego ojca”; metoda wychowawcza zakładająca swoiste ubezwłasnowolnienie podopiecznych, arbitralną ingerencję w dążenia, zamiary i czyny osób lub grup poddanych opiece, wyręczanie ich w decyzjach, wymuszanie posłuszeństwa systemem nagród i kar — w przeświadczeniu, że skieruje to ich na właściwą drogę, zapobiegnie błędom.

2) Wyobrażenie o ładzie społecznym (opisowe lub postulatywne), zgodnie z którym naturalną i niezbędną zasadą organizacji życia społecznego jest przyznanie autorytetom, organom kierowniczym, ośrodkowi władzy itp. roli nie tylko kierownika, ale zarazem arbitra, patrona, opiekuna i wychowawcy; podporządkowanie obywateli i grup społecznych organom państwowym, pracowników właścicielowi, kierownikowi, pracodawcy. Wzorzec ten kładzie nacisk na opiekuńcze obowiązki rządzących wobec poddanych lub obywateli, pracodawcy wobec pracowników, jednak bez przyznania im możliwości kontrolowania patrona. Akcenty paternalistyczne występują m.in. w doktrynach państwa opiekuńczego, w autorytarnych ideach ładu i porządku; służyły również za uzasadnienie ekspansji i dominacji kolonialnej („cywilizowanie barbarzyńców”).

3) Sposób rządzenia lub zarządzania — arbitralny i autorytarny — który polega na dążeniu do drobiazgowego zaprogramowania życia społecznego (zespołu) przez ośrodek kierowniczy; występuje w mikroskali (na poziomie przedsiębiorstwa, szkoły, społeczności lokalnej) oraz w makroskali (na poziomie państwa, a nawet w stosunkach międzynarodowych), np. zaczerpnięty z tradycji feudalnej wzorzec stosunków między właścicielem a kierownictwem przedsiębiorstwa, pracodawcą (jako patronem) a pracownikami (Japonia, Korea Południowa); zasada funkcjonowania klanów i „wielkich rodzin” (południowe Włochy), przeniesiona również do organizacji mafijnych; w sferze politycznej — tzw. opiekuńcze dyktatury.
Europejskie koncepcje paternalizmu odwołują się do opisywanego i uzasadnianego przez Arystotelesa patriarchalnego modelu rodziny w ustroju niewolniczym oraz do feudalnych zasad podległości i patronatu w stosunkach między suwerenem a wasalem, między panem a poddanymi. W kulturze Dalekiego Wschodu źródłem takiej inspiracji jest konfucjanizm. Cechy wyróżniające paternalizm jako wzorzec ustrojowy: 1) przypisywanie realnej podmiotowości politycznej (zdolności do zorganizowania życia zbiorowego) wyłącznie lub głównie instytucjom, urzędom, partiom politycznym, Kościołowi, elitom menedżerskim, ewentualnie charyzmatycznym przywódcom; 2) wyróżnienie szczególnego podmiotu (grupy, instytucji lub jednostki) jako kierownika, opiekuna i zarazem wychowawcy, przejmującego pełną i niepodzielną odpowiedzialność za funkcjonowanie i losy danej zbiorowości, wspólnoty; 3) programowa nierównoprawność 2 stron: patrona oraz „podopiecznych”, którzy są traktowani jako przedmiot zarządzania; 4) uzależnienie sytuacji i perspektyw życiowych jednostek i grup społecznych od posłuszeństwa oraz dobrej oceny patrona; 5) oparcie władzy patrona na jego bezwarunkowym i całkowitym autorytecie; 6) orientacja centralistyczna, a nawet monocentryczna (monocentryzm) w kwestii struktury i hierarchii organów władzy; 7) scedowanie podmiotowości jednostek i grup na rzecz patrona w zamian za poczucie bezpieczeństwa (prawne, polityczne, socjalno-ekonomiczne), uwolnienie od ryzyka i odpowiedzialności. W takim modelu drugą stroną paternalizmu jest klientelizm. Potoczne lub oficjalne koncepcje i rozwiązania paternalistyczne są skorelowane z tendencjami populistycznymi (populizm). Pojęcie „paternalizm” jest również traktowane jako charakterystyka ustrojów politycznych, odnoszone głównie do rządów autorytarnych (autorytaryzm). Paternalizm nie zakłada uniformizacji społecznej i ideologicznej, lecz zmierza w kierunku korporacyjnej organizacji społecznej, ku zasadom solidaryzmu.

Mirosław Karwat

Bibliografia

Arystoteles Polityka, Warszawa 1964;

A. Mączak Rządzący i rządzeni. Władza i społeczeństwo w Europie nowożytnej, Warszawa 1986;

E. Klimowicz Pojęcie paternalizmu, jego rodzaje i problem jego moralnej zasadności, „Edukacja Filozoficzna” 1994 t. 17;

A. Mączak Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa 1994;

J. Tarkowski Socjologia świata polityki, t. 2 Patroni i klienci, Warszawa 1994;

R. Benedict Chryzantema i miecz. Wzory kultury japońskiej, Warszawa 1999.