parlament

parlament

[fr. < łac.],

naczelny organ przedstawicielski w państwie, pochodzący z wyborów powszechnych, sprawujący głównie funkcję ustawodawczą, kontrolujący działalność rządu i administracji oraz egzekwujący polityczną odpowiedzialność rządu, premiera i ministrów.

Parlament ukształtował się w Anglii, rozwinął w XIII w. z rady królewskiej, w 2. połowie XIV w. ustalił się istniejący do dziś podział na Izbę Lordów oraz Izbę Gmin; w XVIII w. parlament angielski zdobył kontrolę nad władzą wykonawczą, dając początek systemowi parlamentarno-gabinetowemu. W średniowieczu zgromadzenia stanowe lub im podobne rozwijały się także w innych państwach europejskich (np. Kortezy w chrześcijańskich państwach Półwyspu Iberyjskiego w XII w., Stany Generalne we Francji, Landtagi w Niemczech, orszagyles na Węgrzech, Riksdag w Szwecji, sejm w Polsce w końcu XV w.). Zwolennicy prądów liberalnych w walce z absolutyzmem żądali — oprócz nadania konstytucji — powołania parlamentu jako przedstawicielstwa narodu, w odróżnieniu od feudalnych zgromadzeń stanowych; wiązało się to z zasadą suwerenności narodu. Początkowo prawo wyborcze ograniczało zasadę powszechności wyborów (liczne cenzusy) do parlamentu. W 2. połowie XIX w. i na początku XX w. nastąpiło rozszerzenie prawa wyborczego — aż do ograniczenia go jedynie granicą wieku. Od XIX w. elementy parlamentaryzmu pojawiły się również na innych kontynentach — najpierw w Ameryce Południowej, następnie w Afryce Południowej (Kraj Przylądkowy) i w Azji (Japonia, Persja). Do parlamentu należy głównie uchwalanie ustaw, wpływanie na skład i działalność rządu (interpelacja, wotum zaufania i wotum nieufności), powoływanie innych organów państwowych zgodnie z zasadą podziału władz; władza wykonawcza oddziałuje na parlament przez prawo weta ustawodawczego oraz przedterminowe rozwiązanie parlamentu. Istnienie parlamentu jako organu przedstawicielskiego o samodzielnej pozycji i ważnych kompetencjach jest koniecznym warunkiem uznania demokratycznego charakteru każdego państwa. Ograniczenie roli parlamentu jest typowe dla systemów totalitarnych, które albo likwidują ten organ, albo — przez wprowadzenie systemu jednej partii dominującej i odpowiednie manipulacje prawem wyborczym — sprowadzają parlament do roli fasady, co było widoczne m.in. we wszystkich państwach Europy Środkowowschodniej. Struktura parlamentu obejmuje 1 lub 2 izby; 2-izbowość może być wynikiem tradycji ustrojowej (Wielka Brytania, Włochy) bądź też wynikiem federalnego lub zregionalizowanego ustroju państwa (USA, Niemcy, Szwajcaria, Rosja). W krajach Europy Wschodniej częściej występują parlamenty 1-izbowe. W Polsce 2-izbowość wynika częściowo z tradycji, a częściowo jest wynikiem kompromisu zawartego 1989 przy Okrągłym Stole. Większość parlamentów ma obecnie strukturę 2-izbową. Pierwsza izba zawsze pochodzi z demokratycznych wyborów (opartych na zasadach powszechności, bezpośredniości, równości wyborów i tajności głosowania); druga pochodzi z wyborów (np. senat w Polsce), bywa niekiedy wyłaniana przez parlamenty (np. Austria) lub rządy (np. Niemcy) składników federacji, a czasem w ogóle nie pochodzi z wyborów (Wielka Brytania, Kanada).

Port Moresby, parlament (Papua-Nowa Gwinea)

Canberra, nowy gmach parlamentu (Australia)