paradygmat
 
Encyklopedia PWN
paradygmat
[gr. parádeigma ‘wzór’],
ogólnie uznane osiągnięcie naukowe (teoria naukowa),
które w pewnym czasie dostarcza modelowych (model) rozwiązań określonej grupie ludzi uprawiających daną naukę. Jest to definicja sformułowana w ramach głośnej teorii zaprezentowanej przez T.S. Kuhna w pracy Struktura rewolucji naukowych (1962, wyd. pol. 1968), stanowiąca próbę syntetycznego ujęcia wewnętrznego mechanizmu rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych. Podstawą teorii Kuhna jest pojęcie p. zdefiniowane w powyższy sposób (przykładami paradygmatów są: system astronomiczny Klaudiusza Ptolemeusza, mechanika Newtona, teoria względności Einsteina). Powstawanie, rozwijanie i odrzucanie paradygmatu jest, wg Kuhna, istotnym czynnikiem rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych; rozwój ten ma charakter cykliczny i przechodzi przez 3 zasadnicze okresy: 1) powstanie paradygmatu w danej nauce zapoczątkowuje okres jej rozwoju zw. okresem „nauki normalnej”, w którym dany paradygmat jest powszechnie przyjętą podstawą badań naukowych i w którym dorobek danej nauki wzrasta w sposób kumulatywny; 2) wykrycie faktów naukowych, niezgodnych z danym paradygmatem i zagadnień nie dających się na jego podstawie rozwiązać, wprowadza daną naukę w okres kryzysu, w którym powstają różne sprzeczne teorie, usiłujące zlikwidować powstałe niezgodności; 3) koncentracja wysiłków na tym odcinku badań, w którym wystąpiły podstawowe niezgodności, sprzyja powstaniu nowego paradygmatu, który staje się podstawą zasadniczych jakościowych zmian w danej nauce, „rewolucji naukowej”; w trakcie tej rewolucji stary paradygmat zostaje definitywnie odrzucony i następuje przebudowa pojęć i teorii danej nauki na gruncie nowego paradygmatu. W ten sposób, zgodnie z teorią Kuhna, proces rozwoju poszczególnych nauk przebiega z jednej strony kumulatywnie, w okresie „nauki normalnej”, z drugiej zaś rewolucyjnie, w okresie zmian paradygmatu. Teoria paradygmatu okazała się bardzo przydatna przy interpretacji rozwoju nauk ścisłych; możliwość zastosowania i przydatność tej teorii do interpretacji rozwoju innych nauk (przede wszystkim społecznych i technicznych) jest przedmiotem ożywionych dyskusji wśród teoretyków i historyków nauki i techniki. postęp naukowy (Problematyka rozwoju nauki), nauka, filozofia nauki.
Włodzimierz Kryszewski
Bibliografia
E. Olszewski T.S. Kuhn „The Structure of Scientific Revolutions”, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1963 nr 4;
S. Amsterdamski Między metodą a historią, Warszawa 1983;
T.S. Kuhn Dwa bieguny, Warszawa 1985.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia