pańszczyzna
 
Encyklopedia PWN
pańszczyzna,
przymusowa praca i posługi chłopa na rzecz pana feudalnego w zamian za użytkowanie gospodarstwa, stanowiące jeden z przejawów poddaństwa chłopów;
obejmowała przede wszystkim pracę na roli (folwark), także inne posługi, np. podwody, stróżę, pracę w lesie, również w rzemiośle dworskim, w kuźnicach, w XVIII w. w manufakturach; chłopi posiadający gospodarstwa pełnorolne (kmiecie), ale także niekiedy zagrodnicy odrabiali pańszczyznę sprzężajną (tj. z własnym zaprzęgiem), małorolni (zagrodnicy, chałupnicy, komornicy) — pańszczyznę pieszą. Pańszczyzna istniała zapewne już przed XIII w., początkowo wynosiła kilka dni pracy w roku; w XIII w. często bywała zastępowana świadczeniami w naturze lub pieniądzu (czynsz); od początku XIV w. wzrost pańszczyzny — do 2–4 dni pracy sprzężajnej z 1 łanu rocznie; na przełomie XIV i XV w. pojawiła się pańszczyzna tygodniowa — określona liczbą dni pracy w tygodniu: kmiecie zazwyczaj świadczyli 1 dzień, w XV w. niekiedy już 3, wyjątkowo nawet 4–5 dni tygodniowo (głównie we wsiach kościelnych); 1520 wprowadzono minimum pańszczyzny kmiecej, wynoszące 1 dzień tygodniowo pracy sprzężajnej z 1 łanu; wkrótce nastąpił jej wzrost: w połowie XVI w. do 3 dni tygodniowo, w połowie XVII w. zazwyczaj 4–5 dni, w XVIII w. — 5–6 dni; wysokość pańszczyzny zależała od typu własności ziemskiej, na ogół niższa była w królewszczyznach; niekiedy (zwłaszcza od połowy XVII w.) od pańszczyzny wykupywali się poszczególni chłopi lub całe wsie; w 2. połowie XVIII i w XIX w. coraz częściej zamieniano ją na czynsz; w Galicji pańszczyznę zniesiono 1848, na ziemiach zaboru pruskiego stopniowo 1811–50, w Królestwie Polskim zniesienie pańszczyzny ogłosiły 1863 władze powstania styczniowego, ostatecznie zlikwidował ją 1864 rosyjski dekret uwłaszczeniowy.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia