państwo prawa

państwo prawa,

model państwa, w którym sprawowanie władzy, funkcjonowanie organów publicznych oraz wszelka działalność polityczna są ograniczone i podporządkowane chronionemu przez mechanizmy ustrojowe prawu.

Zasada państwa prawa.

Zasada państwa prawa zawiera więcej niż tylko wymóg przestrzegania praworządności działania organów w państwie; charakterystyczne jest, że choć stanowi u progu XXI w., model polityczny powszechnie akceptowany, przynajmniej w sferze deklaracji, w państwach nowoczesnych, to jednak wymyka się próbom precyzyjnego zdefiniowania lub ujęcia w jednolitą formułę; zasada ta jest wieloznaczna, zależna w swej treści od kontekstu społecznego i historycznego, zależna w swym rozumieniu od doświadczeń politycznych, jakie stały się udziałem danej zbiorowości politycznej. W związku z tym niekiedy kwestionuje się jej integralność, twierdząc, że stanowi ona zbiór osobnych gwarancji konstytucyjnych. Drugą cechą zasady państwa prawa jest to, że występuje ona w 2 postaciach: teorii państwa, opisującej jego byt i racjonalność, sprowadzającej porządek państwa do porządku prawnego, a prawo do mającej swą własną naturę normy — taką koncepcję państwa prawa przedstawia H. Kelsen, oraz w formie zasady będącej postulatem ideowo-politycznym. Jako ideał polityczny także wyróżnia się, gdyż występuje jako pogląd ściśle filozoficzny, ujmujący całościowo byt jednostki, społeczeństwa, władzy i jej porządku, oparty na abstrakcyjnym rozpoznaniu natury ludzkiej i istoty związków społecznych, a także występuje (współcześnie częściej) wprawdzie jako ideał polityczny, mający normatywny, postulatywny charakter, ale jednak odwołujący się do prawa pozytywnego jako zasadniczego czynnika w państwie, zapewniającego porządek polityczny, do prawa mającego autonomiczne znaczenie, znaczenie etyczne narosłe w toku jego dziejów, wyróżniającego się tym, że jest niezależne od religii i moralności, niezależne też od rozmaitych koncepcji prawa naturalnego, będących tradycyjnie źródłami idei politycznych, a ze względu na ich zróżnicowanie i siłę oddziaływania, także potencjalnymi źródłami konfliktów społecznych. Dlatego właśnie, w XVI w., w okresie ostrego kryzysu społecznego, który dał powód do powstawania państwa nowoczesnego, istotną rolę w tym procesie odegrali francuscy prawnicy (les politiques) wprowadzający nowe neutralne zasady rozstrzygania sporów oraz nowy język, w tym formalne pojęcie pokoju wewnętrznego.

Zasada państwa prawa, państwa prawnego, zapisana np. w Konstytucji RP oraz w prawie konstytucyjnym innych krajów kontynentu europejskiego, jest najbardziej związana z niemiecką ideą polityczną Rechtsstaat, powstałą w początkach XIX w., opracowaną w pismach liberałów niemieckich, R. von Mohla oraz C.Th. Welckera. Stanowi ona przeciwieństwo absolutystycznego państwa policyjnego, państwa władzy, która dba wprawdzie o dobro publiczne, ale sama je definiuje, traktuje jednostkę jako biernie państwu poddaną i może dowolnie ingerować w jej życie. Rechtsstaat zakłada tymczasem, że jednostka ma przyrodzone jej prawa, stwarzające granice dla ingerencji władzy państwowej, która może dokonywać się tylko na podstawie norm prawa, o ile wymaga tego interes publiczny, i w sposób nienaruszający istoty praw podstawowych jednostki. Niemieckiej idei Rechtsstaat są pokrewne amerykański konstytucjonalizm oraz angielski rule of law. Pokrewieństwo to jednak nie zaciera istotnych różnic pomiędzy nimi, a opiera się tylko na ogólnym i współwystępującym w nich, choć rozmaicie realizowanym zamyśle poddania państwa, poddania władzy prawu, zobowiązania władzy prawem.

Jako składniki zasady państwa prawa wymienia się zwykle: gwarancje praw jednostki i praw obywatelskich, równość wobec prawa, spisaną konstytucję, podział władz, prawo jako ogólną, abstrakcyjną normę, niezawisłość sędziów, ostateczność orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego, zasadę, że prawo nie działa wstecz, skargę konstytucyjną, zasadę legalizmu.

Materialne i formalne pojęcie państwa prawa.

Rozróżnia się materialne i formalne pojęcie państwa prawa. Wymienione zasady mogą być bowiem rozumiane albo jako konstytucyjne mechanizmy gwarantujące realizację wartości politycznych, takich jak wolność i sprawiedliwość, albo jako mechanizmy ograniczające władzę państwową, usprawniające i dyscyplinujące jej funkcjonowanie. W pierwszym przypadku państwa prawa jest szczególnym rodzajem państwa, realizującym wybrane, określone i uznane wartości polityczne, przypisującym konkretne cele działaniom politycznym władzy. Natomiast w drugim przypadku państwo prawa jest pewną formą państwa, zbiorem zasad określających państwo, które samo może mieć skądinąd rozmaitą postać, różne celowe ukierunkowanie, może być równie dobrze monarchią, jak i demokracją.

Biorąc pod uwagę podstawową dla pojmowania natury państwa kwestię relacji prawa do państwa, do władzy państwowej, można wyróżnić w dziejach państwa, w których prawo było jego narzędziem (co nie oznacza wcale arbitralności władzy), takie, w których prawo i władzę państwową łączył dialektyczny związek, a prawo opisywało swoistą rzeczywistość konstytucyjną, oraz właśnie państwo prawa. Wśród tych ostatnich rozróżnia się nadto państwo prawa obiektywnego oraz dziś uznawane — demokratyczne państwo prawa.

Twórcami koncepcji państwa prawa obiektywnego byli prawnicy pozytywiści: C.F. von Gerber, P. Laband, G. Jellinek, a także H. Kelsen. Koncepcja ta, mająca rozmaite wersje, opiera się na absolutyzacji cechy pewności prawa i jego obowiązywania, identyfikacji prawa z ustawą, rozpatrywaną bez związku z kwestią sprawiedliwości. Ochrona pewności obowiązywania prawa wymaga, w myśl tej koncepcji, uniezależnienia prawa od wszelkich związków z moralnością, religią, prawem naturalnym, sferą polityki, życia społecznego, legitymizowaną władzą państwową oraz porządkiem państwowym. Związki te mają jedynie znaczenie faktyczne, nie tłumaczą istoty prawa, ani jego ważności. Prawo ma znaczenie samoistne, które nie wynika ze spełniania jakichkolwiek funkcji społecznych. Spełnianie tych funkcji jest obiektywną konsekwencją istnienia i funkcjonowania prawa, a nie jego przesłanką. Prawo jest instancją suwerenną, poza i ponad społeczeństwem, zastępującą wcześniejszą suwerenność władzy.

Z kolei w koncepcji demokratycznego państwa prawa prawo jest danym obywatelowi przez państwo narzędziem, za pomocą którego chroni on własne uprawnienia, interesy, reguluje relacje z innymi jednostkami, podmiotami prawnymi i państwem samym. W tym rozumieniu państwo prawa opiera się na zamyśle, żeby nie wchodząc w kwestię natury życia społecznego i wymagań, które ono stawia, przyjąć, że życie zbiorowe, ze względu choćby na jego rozmiary, stopień zagęszczenia stosunków społecznych, pluralizm wartości i interesów, stanowi źródło opresji i konfliktów, którym trzeba przeciwdziałać, gwarantując jednostce sferę wolności, pojmowaną jako sfera indywidualnie określonej samorealizacji. Ma się to dokonać poprzez stworzenie każdemu możliwości wyswobodzenia się z każdego rodzaju związków społecznych, bez utraty związku ze społeczeństwem w ogóle. Narzędziem regulacji stosunków społecznych jest prawo pojmowane przede wszystkim jako powstały w toku demokratycznego procesu podejmowania decyzji politycznych zbiór zasad mediacyjnych, procedur umożliwiających współżycie społeczne i współdziałanie jednostek oraz istnienie związków społecznych na zasadzie wzajemnej korzyści i dobrowolności.

Określenie „państwo prawa” może być o tyle mylące, o ile sugeruje, że inne państwa są bezprawne lub obywają się bez prawa. Tymczasem (abstrahując od kwestii reżimów totalitarnych) nie ma państwa, które byłoby tylko koncentracją władzy i każde państwo ma także strukturę prawną; chodzi tylko o to, na czym polega relacja prawa do państwa i do władzy państwowej, jaki jest zakres regulacji prawnych, charakter i treść ustaw oraz czy istnieją skuteczne gwarancje obowiązywania prawa. Określenie „państwo prawa” może być mylące także w tym znaczeniu, że sugeruje, iż państwo w całości urzeczywistnia tę jedną tylko zasadę, gdy tymczasem jest ona w dzisiejszych porządkach państwowych zwykle jedną z wielu zasad ustrojowych, konstytucyjnych, pomiędzy którymi, w szczególnych okolicznościach, mogą powstawać konflikty rozstrzygane wówczas przez Trybunał Konstytucyjny.