pamięć
 
Encyklopedia PWN
pamięć,
biol. zdolność zwierząt i człowieka do przechowywania w sieciach komórek nerwowych ośrodków mózgu informacji i wykorzystywania ich do aktualnych i planowanych działań.
Polega na powstawaniu w układzie nerwowym zmian, zwanych śladem pamięciowym. W zależności od trwałości tego śladu rozróżnia się pamięć krótkotrwałą i pamięć długotrwałą. Pamięć krótkotrwała dotyczy aktualnych zdarzeń i trwa od kilku s do kilku min. Jej przykładem jest pamięć numeru telefonu, utrzymująca się od przeczytania go w notesie do wybrania na tarczy aparatu telefonicznego. Gdy powtarza się dana sytuacja, nietrwały ślad pamięciowy ulega konsolidacji i przechodzi do pamięci długotrwałej. Formą pamięci krótkotrwałej jest pamięć robocza (operacyjna), wykorzystywana do wykonywania bieżących zadań. Do pamięci roboczej zostaje przeniesiony materiał zakodowany w pamięci długotrwałej, niezbędny do wykonania zadania, jak też aktualne, bieżące informacje zakodowane w pamięci krótkotrwałej. Pamięć robocza jest używana np. przy rozwiązywaniu zadań arytmetycznych. Wykorzystywana jest do tego pamięć (długotrwała) tabliczki mnożenia, a w trakcie wykonywania zadania w pamięci krótkotrwałej są czasowo przechowywane wyniki kolejnych etapów operacji. Ze względu na treść przechowywanego materiału rozróżnia się pamięć opisową (deklaratywną) i pamięć nieopisową. Treści objęte pamięcią opisową mogą być łatwo zakomunikowane innym ludziom. Głównymi jej działami są: pamięć epizodyczna, obejmująca znajomość faktów i zdarzeń, pamięć semantyczna, czyli znajomość nazw przedmiotów, narzędzi, zwierząt, roślin, nazwisk, nazw geograficznych, pojęć ogólnych, pamięć autobiograficzna (własnego życia) i pamięć prospektywna — zamiarów. Domeną pamięci nieopisowej jest znajomość procedur i sposobów postępowania (np. umiejętność jazdy na rowerze, prowadzenia samochodu, szycia, gotowania).
Upośledzenie pamięci może polegać na trudności zapamiętywania bieżącej informacji i wówczas nazywa się niepamięcią (amnezja) następczą, może też występować jako niepamięć (amnezja) wsteczna, dotycząca zdarzeń przeszłych. Przy badaniu zaburzeń pamięci często powstaje problem, czy stwierdzony ubytek jest spowodowany trwałym zatarciem śladu pamięciowego, czy też wynika z utrudnionego do niego dostępu. Wątpliwość tę można rozstrzygnąć za pomocą procedury poprzedzania; np. pacjent przed właściwym testem zapoznaje się z innym przedmiotem kojarzącym się z przedmiotem, którego nazwę ma podać; gdy ślad nie jest trwale zatarty, umożliwia to badanemu odtworzenie brakującej nazwy. Ślady pamięciowe są kodowane w wielu strukturach mózgu, świadczy o tym fakt, że różnym uszkodzeniom niekiedy towarzyszą wybiórcze zaburzenia pamięci, np. u chorych z uszkodzeniami tzw. hipokampa, obejmującymi też część ciała migdałowatego, występują zaburzenia pamięci epizodycznej, przy niezaburzonej pamięci procedur. U wielu gatunków zwierząt (np. u szczurów) w hipokampie jest zakodowana przestrzenna mapa otoczenia. U naczelnych pamięć przestrzeni jest domeną przedniej części płatów czołowych kory mózgu. Upośledzenie pamięci nazw obserwowano w przypadkach uszkodzeń obszarów związanych z obszarami mowy. Znane są też bardziej selektywne ubytki pamięci obejmujące nazwy zwierząt lub roślin czy też niepamięć części mowy, np. rzeczowników, występująca przy uszkodzeniu tzw. zakrętu skroniowego dolnego. Upośledzenie wykonywania zadań opartych na pamięci procedur obserwowano u chorych z uszkodzeniami jądra ogoniastego (struktury w kresomózgowiu). Uszkodzenia przedniej części płata czołowego powodują niepamięć źródła („skąd ja to wiem?”) albo zaburzenia tzw. metapamięci (poczucia, że się wie). W mechanizmie pamięci odgrywa też rolę układ cholinergiczny mózgu, wywodzący się z jądra podstawnego wielkokomórkowego (Meynerta). Upośledzenie funkcji tego układu występuje w chorobie Alzheimera.
Przypuszcza się, że pamięć krótkotrwała polega na samopodsycającym się krążeniu impulsów w kręgach neuronów przez pewien czas po ustaniu bodźca. Proces ten wygasa, jeśli nie zostanie wznowiony przez powtórne zadziałania bodźca, np. przeczytanie lub usłyszenie informacji, która ma zostać czasowo zapamiętana. Istotą pamięci długotrwałej są trwałe (plastyczne) zmiany biochemiczne i morfologiczne w komórkach nerwowych i synapsach. Przy powtarzającym się pobudzeniu neuronów ulegają usprawnieniu procesy biochemiczne w komórce i nasila się działanie czynników transkrypcyjnych, pod ich wpływem dochodzi do ekspresji genów uczestniczących w syntezie białek funkcjonalnych (enzymów) i strukturalnych, tworzących zrąb (cytoszkielet) komórki. Zmienia się wtedy budowa synapsy przez pogrubienie błony postsynaptycznej, wzrost liczby aktywnych receptorów przekaźnika i zwiększenie uwalniania przekaźnika z zakończeń synaptycznych. Eksperymentalnym modelem śladu pamięciowego jest tzw. długotrwałe wzmocnienie synaptyczne, obserwowane w skrawkach struktur mózgu, najczęściej hipokampa, hodowanych w sztucznym środowisku. Wielokrotne podrażnienie seriami impulsów elektrycznych jednego neuronu nasila na okres ok. 2 tygodni proces przekazywania stanu czynnościowego z tego neuronu poprzez synapsę na inny neuron. Do pamięci zalicza się też pamięć ultrakrótkotrwałą (sensoryczną), utrzymującą się nie dłużej niż 1 s po zadziałaniu bodźca, która jest niezbędna do zapewnienia ciągłości percepcji, np. do ustalania związku między kolejnymi fragmentami czytanego tekstu — łączenia liter w wyrazy, a wyrazów w części zdania.
Bogdan Sadowski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia