ośrodkowy układ nerwowy

ośrodkowy układ nerwowy, centralny układ nerwowy,

anat. część układu nerwowego;

u kręgowców jest zbud. z mózgu i rdzenia kręgowego i, w przeciwieństwie do bezkręgowców, leży zawsze po grzbietowej stronie ciała; u bezkręgowców ma postać skupisk komórek nerwowych, zw. zwojami, występujących najczęściej parami, oraz łączących je pni nerwowych; między pniami i zwojami występują połączenia, utworzone przez wypustki komórek nerwowych, tworzące pęki zw., podobnie jak u kręgowców, nerwami.

Najprostszy ośrodkowy układ nerwowy mają bezkręgowce o ciele promieniście symetrycznym. U bezkręgowców, o ciele dwubocznie symetrycznym, wraz z wyodrębnianiem się głowowego odcinka ciała rozwinęła się przednia para zwojów nerwowych, zw. zwojami mózgowymi, które stopniowo przejmowały nadrzędną rolę w porządkowaniu bodźców. W obrębie tych zwojów grupowały się komórki nerwowe, tworząc ośrodki (centra) mózgowe, te z kolei różnicowały się w ośrodki koordynujące, kontrolujące czynności narządów, i ośrodki kojarzeniowe (asocjacyjne), będące bazą dla funkcji pamięciowych i zdolności uczenia się. Ośrodki kojarzeniowe pojawiły się po raz pierwszy u pierścienic, najbardziej złożone są właściwe owadom społ. i głowonogom. Począwszy od wieloszczetów, zwoje mózgowe (położone nad jelitem przednim) łączą się za pośrednictwem nerwów tworzących obrączkę okołoprzełykową z drugą parą zwojów, zw. zwojami podprzełykowymi; od tych ostatnich zwojów odchodzą parzyste pnie podłużne, rozciągające się do końca ciała. W każdym segmencie tułowia na parzystych pniach brzusznych występuje para zwojów, połączonych poprzecznie komisurami; tak zbud. ośrodkowy układ nerwowy jest nazywany drabinkowym. Modyfikacje tego podstawowego schematu, spotykane u wyższych filogenetycznych bezkręgowców, polegają na skróceniu pni podłużnych i zbliżeniu zwojów nerwowych (wieloszczety, skąposzczety, pijawki, prymitywne stawonogi), zlewaniu się ze sobą zwojów i utworzeniu łańcucha brzusznego (większość stawonogów) lub pojedynczego zwoju brzusznego (kraby) bądź też połączeniu wszystkich segmentalnych zwojów brzusznych ze zwojami podprzełykowymi (kosarze). Ośrodkowy układ nerwowy mięczaków wykazuje różne stopnie koncentracji; składa się z parzystych zwojów mózgowych oraz z oddzielnych parzystych zwojów unerwiających worek trzewiowy, płaszcz i nogę; u głowonogów wszystkie zwoje zlewają się w jeden, podzielony na wiele ośrodków.