ołtarz

ołtarz

[łac. altare],

religiozn. w religiach specjalna konstrukcja sakralna lub wyznaczona część natury przeznaczona do rytuału składania ofiar, mającego za cel nawiązanie przez celebrantów kontaktu ze sferą sacrum;

ołtarze występowały już w czasach prahistorycznych (wzniesienia, naturalne kamienie), w starożytności rozwinęły się różnorodne formy ołtarza — od egipskich stołów ofiarnych (przy grobach i na dziedzińcach świątyń) do greckich i rzymskich bloków marmurowych lub bogato rzeźbionych ołtarzy ustawianych m.in. w pobliżu świątyń, na placach, w świętych gajach. W religii chrześcijańskiej ołtarz jest miejscem modlitwy kapłana i ofiary mszy; najstarszą, główną częścią ołtarza jest mensa; w okresie wczesnochrześcijańskim zaczęto wznosić nad ołtarzami cyborium; od VII w. wykonywano też małe przenośne ołtarze zwane portatylami; ok. XI w. pojawiła się nastawa ołtarzowa (tzw. retabulum); dla gotyku był charakterystyczny ołtarz szafiasty w formie poliptyku, w którym retabulum spoczywało na predelli, wtedy także wykształciła się ozdobna forma tabernakulum; w renesansie występowały głównie ołtarze przyścienne o nastawie stanowiącej jedno- lub kilkukondygnacjową i kilkuosiową kompozycję architektoniczno-rzeźbiarską, z obrazem lub rzeźbą w polu środkowym; ten typ ołtarza ulegający odpowiednim przekształceniom stylowym przetrwał do XX w.; występowały też inne typy — w renesansie ołtarze baldachimowe, w epoce późnego baroku i rokoka ołtarze niearchitektoniczne, o różnych formach ramowego (np. w kształcie serca) retabulum; w związku ze zmianą liturgii po Soborze Watykańskim II przywrócono prosty typ ołtarza w formie stołu, za którym stojący kapłan jest zwrócony twarzą do wiernych; w świątyniach wschodniochrześcijańskich ołtarz jest oddzielony od nawy ikonostasem.

Kraków, kościół Św. Anny (ołtarz), XVII/XVIII w.

Weyden Rogier van der, Zwiastowanie, lewe skrzydło Tryptyku Św. Kolumbana, ok. 1460 — Alte Pinakothek, Monachium

Pacher Michael, Ołtarz św. Wolfganga, 1479–81, część środkowa pentaptyku ze sceną koronacji Marii — kościół w Sankt Wolfgang im Salzkammergut (Austria)

Stwosz Wit, Ołtarz Mariacki, scena Zaśnięcia, 1477–1489 — Kościół Mariacki, Kraków