odkrycia i podróże geograficzne
 
Encyklopedia PWN
odkrycia i podróże geograficzne,
proces poznawania przestrzeni geogr. na Ziemi.
Pradzieje. W zamierzchłej przeszłości ludzie znali tylko własne siedziby i najbliższe sąsiedztwo na niewielkim na ogół terytorium, które uważali za swoje i którego bronili przed obcymi. Ich znajomość świata ograniczała się najwyżej do kilkudziesięciu, niekiedy kilkuset km; dalej rozciągały się wielkie obszary, o których nie mieli żadnego wyobrażenia. Ludzie pierwotni podejmowali jednak niekiedy odleglejsze wędrówki, ale nie miały one niemal nic wspólnego z podróżami w dzisiejszym pojęciu — trwały miesiącami, latami, a nawet przez całe pokolenia, najczęściej w związku z poszukiwaniem nowych obszarów łowieckich, wypędzeniem z rodzinnych terenów przez silniejszych najeźdźców lub ze względu na zmiany klimatyczne. Z okołorównikowych regionów, gdzie pojawił się przodek człowieka, ludzie rozprzestrzeniali się stopniowo przez tysiące lat w okolice o chłodniejszym klimacie, ale gdy w epokach lodowcowych klimat się oziębiał, byli zmuszeni, aby szukać regionów cieplejszych. Jednoczesne obniżenie się poziomu mórz i odsłonięcie nowych fragmentów lądów ułatwiło bytowanie oraz wędrowanie. W ten sposób ludy pierwotne już w czasach prehist. zasiedliły większość zamieszkanych obecnie obszarów Ziemi, długo jednak pozostały one izolowane.
Starożytność. Niektóre ludy osiadłe, tworząc pierwsze ośrodki cywilizacji, rozwinęły własny pogląd na świat, odkrywając lub zdobywając sąsiednie kraje. Babilończycy kontaktowali się z najbliższymi sąsiadami, ale poza tym nie znali zupełnie, jak się wydaje, dalszych krain, o czym świadczy ich mapa świata na glinianej tabliczce z ok. 500 p.n.e., która przedstawia Ziemię jako płaską, okrągłą tarczę otoczoną szerokim pierścieniem oceanów; jej środek przecinają 2 kreski oznaczające Eufrat, który uchodzi do morza, a kilka kółek to gł. miasta Babilonii; z mapy wynika ponadto, iż w pojęciu Babilończyków ich kraj leżał w centrum świata. Do najstarszych cywilizacji świata należy też Egipt, który podobnie jak Babilonia, był cywilizacją nadrzeczną; Egipcjanie początkowo pływali łodziami trzcinowymi po Nilu, a następnie drewnianymi statkami mor. wzdłuż brzegów M. Śródziemnego do dzisiejszego Libanu i Syrii; na M. Czerwonym wyprawiali do Arabii oraz Puntu, krainy utożsamianej z dzisiejszą Somalią; Egipcjanie posiedli najdawniejsze wiadomości o północno-wschodniej części Afryki na skutek podboju Nubii aż po Sudan, nazywany przez nich „krańcem świata”; w Azji w II tysiącleciu p.n.e. żołnierze egipscy osiągnęli Eufrat.
Również ludy Azji Południowej i Azji Wschodniej poznawały tereny poza granicami swoich siedzib. W III–II tysiącleciu p.n.e. ośrodki kultury Indusu miały kontakty handl. z wybrzeżem Zat. Omańskiej i Mezopotamią oraz z Wybrzeżem Malabarskim i Cejlonem. W I tysiącleciu p.n.e. kupcy indyjscy i misjonarze buddyjscy docierali do Azji Środkowej, na Płw. Indochiński, Archipelag Malajski oraz do Chin, a na zachodzie — aż do Syrii. Chińczycy już w końcu III tysiąclecia p.n.e. mieli wiele wiadomości o Azji Środkowej i Azji Południowo-Wschodniej. W I tysiącleciu p.n.e. podróżowali w głąb kontynentu, m.in. w II w. p.n.e. dyplomata Zhang Qian dotarł do Samarkandy i Baktrii. W pierwszych wiekach naszej ery statki chiń. wypływały na O. Indyjski, a podróżnicy z Chin docierali drogą lądową do Indii. Dorobek kultur chiń. i indyjskiej długo jednak pozostawał ograniczony do własnego obszaru i nie wywarł wpływu na staroż. kultury Zachodu.
Niemal jednocześnie z ośrodkami azjat. rozwinęła się cywilizacja na wyspach M. Egejskiego, gł. na Krecie. W III i II tysiącleciu p.n.e. Kreteńczycy osiągali wybrzeża Azji Mniejszej, docierali do śródziemnomor. wybrzeży Europy i utrzymywali ożywione kontakty z Egiptem — byli pierwszymi wybitnymi żeglarzami, kupcami i kolonizatorami w regionie śródziemnomorskim. W czasie ich ekspansji powstało wiele miast-państw, jak Mykeny na Peloponezie i Troja w Azji Mniejszej. Na azjat. wybrzeżu M. Śródziemnego znajdowały się w tym czasie ośrodki fenickie — Fenicjanie jako najlepsi żeglarze swoich czasów dokonali wielu odkryć i osiągnęli wśród staroż. ludów Azji Zachodniej najszerszy horyzont geograficzny; w II–I tysiącleciu p.n.e. docierali do południowej Europy oraz odkryli północno-zachodnie wybrzeża Afryki, góry Atlas, a po pokonaniu Cieśn. Gibraltarskiej — W. Kanaryjskie; w IX w. p.n.e. zał. ważny ośrodek ekspansji handl. — Kartaginę, skąd kupcy już w VII i VI w. p.n.e. docierali przez Saharę do rz. Niger. Wśród osiągnięć Fenicjan i Kartagińczyków znalazło się wiele innych ważnych odkryć; wg Herodota ok. 600 p.n.e. statki fenickie w służbie egipskiego faraona Necho II opłynęły w ciągu 3 lat Afrykę, wyruszając z M. Czerwonego, a kończąc wyprawę w Delcie Nilu. Inni żeglarze kartagińscy pływali też na północ, np. Himilkon w V w. p.n.e. dopłynął do Wysp Brytyjskich; na wschodzie statki fenickie osiągały wybrzeża Indii, a ekspansja Fenicjan objęła też szlaki lądowe do doliny Indusu i Azji Środkowej. Jednak największymi odkrywcami w starożytności byli Grecy, którzy jeszcze zanim Fenicjanie dotarli do Cieśn. Gibraltarskiej, nawiązali kontakty z krajami Azji Mniejszej i północno-wschodniej Afryki. Głównymi pobudkami, dla których podejmowali odległe podróże i dokonywali odkryć były wojny, handel i korsarstwo. Ku zachodowi posuwali się szlakami Fenicjan, skolonizowali większość wybrzeży M. Śródziemnego, a na wschodzie znaleźli własne szlaki i penetrowali wybrzeża M. Czarnego, skąd kupcy gr. zapuszczali się daleko w głąb Europy, docierając na północy aż do Morza Bałtyckiego. Wiedza Greków o lądzie azjat. aż do V w. p.n.e. nie sięgała poza Tygrys i Eufrat; znacznie się jednak poszerzyła w czasie wojen perskich V–IV w. p.n.e oraz wypraw (334–323 p.n.e.) Aleksandra III Wielkiego, który z wielką armią dotarł aż do Indusu. Wkrótce też Grek Pyteasz z Massalii dotarł do dzisiejszej Islandii lub środkowej Norwegii, przywożąc do kręgu kultury śródziemnomor. wiadomości o północnej krainie na „krańcach świata”, zw. Ultima Thule.
Odkrycia geogr., choć związane gł. z wyprawami wojennymi i handl., zmieniły obraz znanego w starożytności świata i zaczęły skłaniać uczonych do teoret. dociekań nad kształtem i wielkością Ziemi. Jeden z nich, Arystoteles, dostarczył w IV w. p.n.e. pierwszych dowodów na kulistość Ziemi.
W regionie śródziemnomor. wyrosła nowa potęga — Rzym, który już w III i II w. p.n.e. opanował wszystkie wybrzeża M. Śródziemnego. Rzymianie dla celów wojsk., adm. lub gosp. zbierali wiadomości praktyczne o zdobywanych krajach, wykonywali pomiary topograficzne, mierzyli odległości pomiędzy miejscowościami i rysowali mapy; I w. p.n.e.–I w. n.e. rzymskie wyprawy wojsk. lub kupieckie osiągały na północy W. Brytyjskie i wybrzeże Morza Bałtyckiego. Wiedza Rzymian o Azji sięgała nie tylko do M. Kaspijskiego i Syr-darii, ale już od I w. p.n.e. do imperium rzymskiego docierały wiadomości o Chinach, skąd przez pośredników przywożono towary Jedwabnym Szlakiem. Kupcy gr. i rzymscy prowadzili w I–II w. handel mor. z Płw. Arabskim, Indiami, a sporadycznie z Azją Południowo-Wschodnią i południowymi Chinami. W I w. 2 ekspedycje rzymskie zapuściły się w w głąb Sahary, a kupcy rzymscy sprowadzali przez północnoafryk. koczowników złoto, kość słoniową i niewolników z Afryki Równikowej. W starożytności cała wiedza o Ziemi w kręgu cywilizacji śródziemnomor. ograniczała się do części Azji, Europy i Afryki. O obszarach, z których nie docierały żadne wiadomości, snuto najprzeróżniejsze domysły. Wierzono np. w istnienie wielkiego lądu wokół południowego bieguna geogr., ale fantastyczne wyobrażenia o nim nie miały nic wspólnego z rzeczywistością. Zwolennicy teorii kulistości Ziemi uważali bowiem, iż na półkuli południowej musi istnieć po prostu jakiś ląd, gęsto zaludniony i obfitujący w bogactwa, który w ich mniemaniu równoważyłby ciężar lądów leżących na półkuli północnej; nazwano go Antypodami, Terra Australis lub Terra Australis Incognita. Najrozleglejszy horyzont geogr. starożytności i opis znanych wówczas ziem przedstawia Geografia — dzieło gr. uczonego Klaudiusza Ptolemeusza z II w. Na swojej mapie oznaczył on dł. geogr. i szer. geogr. wielu miejscowości oraz podał ok. 8000 nazw ze znanych wtedy obszarów.
Podczas kolonizacji gr. i w okresie rozwoju imperium rzymskiego, po drugiej stronie Ziemi, na Oceanie Spokojnym różne ludy odkrywały i kolonizowały wyspy; najwięcej dokonali Polinezyjczycy, których kolebką stały się ok. 3–2,5 tys. lat temu archipelagi Tonga i Samoa, skąd przed ok. 2 tys. lat pożeglowali na wschód, odkrywając archipelag Markizy, oraz na północ — do wysp Tokelau. Do końca V w. n.e. polinezyjscy odkrywcy z Markizów osiągnęli Tahiti w archipelagu Wysp Towarzystwa oraz Wyspę Wielkanocną; potem osiedlili się na Hawajach i na wyspach obecnej Nowej Zelandii.
Średniowiecze. We wczesnym średniowieczu wiedza Europejczyków o kształcie świata była znikoma, a nawet podupadła w porównaniu z horyzontem geogr. starożytnych. Nadal nie zdawano sobie sprawy z istnienia Ameryki czy Australii, a co więcej, szerzący się na Bliskim Wschodzie islam pogłębiał odgraniczenie Europy od Azji i Afryki. Najruchliwszym ludem w Europie w ostatnich wiekach I tysiąclecia byli Normanowie ze Skandynawii; początkowo wypływali w morze łowiąc ryby, ale z czasem zaczęli podejmować dłuższe wyprawy handl. i łupieskie. Penetrowali wybrzeża Wysp Brytyjskich, Morza Bałtyckiego i zachodniej Europy. Docierali też daleko od swoich siedzib — przez Cieśn. Gibraltarską do M. Śródziemnego, a przez Ruś rzekami wschodniej Europy — aż do Konstantynopola. Żeglując po morzach północy, osiągnęli zachodnią półkulę. Po skolonizowaniu ok. 870 Islandii odkryli w X w. Grenlandię, skąd ok. 1000 Leif Eriksson dopłynął do Labradoru i Nowej Fundlandii. Odkrycie wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej przez Normanów i założenie tam krótko istniejących osad, choć było ważnym wydarzeniem w dziejach podróży geogr., szybko poszło w zapomnienie i aż do czasów współcz. było niesłusznie kwestionowane. We wczesnym średniowieczu potęgą militarną i polit. na Bliskim Wschodzie stali się Arabowie, którzy po podboju ogromnych obszarów Azji i północnej Afryki oraz Płw. Iberyjskiego rozwinęli VIII–IX w. na wielką skalę handel, opanowując szlaki między Europą a Azją. Podróżnicy i kupcy arabscy poznali Azję po Indie i Chiny na wschodzie, przywożąc przez O. Indyjski jedwab, przyprawy i klejnoty. W głębi lądu zapuszczali się do Azji Środkowej. W Afryce docierali do krain na południe od Sahary, a morzem penetrowali większość jej wschodnich wybrzeży. Do słynnych podróżników arabskich należeli w XII–XVI w. Al-Idrisi, Ibn Battuta i Leon Afrykański.
Zetknięcie się z kulturą arabską podczas wojen krzyżowych XI–XIII w. oraz handl. rozkwit miast wł. XIII–XIV w. rozbudziło zainteresowanie Azją w Europie. Również podróżnicy i geografowie arabscy zapoznawali (IX–XIV w.) Europę przez swoje pisma z Azją i północną Afryką. Wiadomości o północnej Afryce dostarczali ponadto podróżujący Wenecjanie i Genueńczycy. Wenecjanie penetrowali XII–XIV w. śródziemnomor. wybrzeża Afryki, a Genueńczycy odkryli ponownie, znane już w starożytności, W. Kanaryjskie i Maderę. Niezależnie od tych podróży papieże i władcy chrześc. szukali w XIII w. w Azji Środkowej sprzymierzeńców do walki z islamem, wysyłając poselstwa do stolicy Mongołów w Karakorum. W 1245–47 udał się tam Włoch G. da Pian del Carpine i Benedykt Polak, a 1253–55 — Flamandczyk W. Rubruk. Również kupcy wyprawiali się na Wschód. Jednej z takich podróży, w 1271–95 przez Pamir, Kaszgarię i pustynię Gobi do Chin, średniowiecze zawdzięcza najświetniejszy w owych czasach opis Bliskiego i Dalekiego Wschodu — Opisanie świata Wenecjanina M. Polo. W Europie ważnym źródłem wiedzy o Azji Południowej stał się też opis podróży N. dei Contiego, który 1424–44 przez Damaszek dotarł do Indii, Cejlonu i Jawy. Do wschodnich wybrzeży Afryki docierały w tym czasie chiń. wyprawy Zheng He. Bardzo słaba była znajomość obszarów polarnych. Do Arktyki pierwsi docierali Normanowie, którzy opłynęli od północy Płw. Skandynawski, osiągnęli M. Białe i 1194 dotarli do Spitsbergenu. Z kolei XII–XIII w. Pomorcy — rybacy i łowcy fok z północnej Rusi — osiągnęli Nową Ziemię i M. Karskie, a w XV w. przypuszczalnie także Spitsbergen, ale ich wiedza, podobnie jak Normanów, nie wykraczała poza własny krąg kulturowy.
Po przeciwnej stronie Ziemi do pierwszych wieków II tysiąclecia trwała wielka wędrówka ludów Oceanii; pokonywanie w jej trakcie coraz większych przestrzeni Oceanu Spokojnego było możliwe dzięki doskonałemu opanowaniu sztuki żeglarskiej, a także umiejętności sporządzania z włókien i drewienek map żeglarskich. Owe dawne wyprawy mor. Polinezyjczyków stawiają ich wśród najwybitniejszych żeglarzy wszechczasów.
Epoka wielkich odkryć geograficznych. Sukcesy wojenne Turków, zwłaszcza zdobycie 1453 Konstantynopola, odgrodziły ostatecznie kupców eur. od cennych towarów Azji. Zaczęto więc szukać nowych dróg na Wschód bez kosztownego pośrednictwa muzułmanów. Szczególnie interesowano się bogatymi Indiami, które wtedy utożsamiano z całą Azją Południową i Azją Południowo-Wschodnią. W 1466–72 podróż do Indii przez Persję i Ormuz odbył kupiec twerski A. Nikitin, ale nie otworzył on szlaku handl. na tej trasie. Decydujące znaczenie dla początków epoki wielkich odkryć geogr. i znalezienia nowych kierunków ekspansji handl. miały rozpoczęte jeszcze w 1. poł. XV w. systematyczne wyprawy wzdłuż zachodnich wybrzeży Afryki, które podejmowali Portugalczycy — najpierw w celu nawiązania kontaktów z ośrodkami produkcji złota, potem aby znaleźć drogę mor. do Indii. Zainicjował te podróże królewicz portugalski Henryk, zw. Żeglarzem. Wysyłane przez niego 1420–60 specjalnie organizowane wyprawy osiągnęły Przyl. Zielony i ujście rz. Senegal oraz odkryły Wyspy Zielonego Przylądka. W 1485 D. Cão dotarł do przyl. Cross w obecnej Namibii. W 1487–90 inny Portugalczyk, P. da Covilhã, szukając legendarnego chrześc. państwa króla Jana, odwiedził w przebraniu kupca większość osad arabskich na wschodnim wybrzeżu Afryki, od M. Czerwonego po ujście Zambezi na południu, a potem dostał się do Etiopii. Jednocześnie B. Dias, posuwając się od północnego zachodu, jako pierwszy opłynął 1488 Przyl. Dobrej Nadziei na południowym cyplu kontynentu. Utorował tym sposobem bezpośrednią drogę mor. do Indii, lecz decyzję o dotarciu do nich Portugalczycy odłożyli na później, obawiając się zbyt wielkiej odległości.
Innej drogi do Indii poszukiwał K. Kolumb będący w służbie hiszp.; zdając sobie sprawę z faktu kulistości Ziemi, doszedł do wniosku, że można tam dotrzeć płynąc w kierunku zachodnim. Opierał się przy tym na błędnych obliczeniach Ptolemeusza Klaudiusza, wg którego obwód Ziemi był mniejszy niż faktyczny, tym samym rozciągnął obszar Azji i Europy z zachodu na wschód. Na poszukiwanie drogi mor. do Indii Kolumb wypłynął 3 VIII 1492 i po ponaddwumiesięcznej żegludze natrafił 12 X 1492 na wyspę w Bahamach, nazwaną przez niego San Salvador i utożsamianą z Guanahani (Watling) lub Samana Cay; płynąc dalej, odkrył Kubę i Haiti. Ponieważ nie wiedziano o dawnej bytności Normanów w Ameryce Północnej, stał się faktycznym, choć przypadkowym (szukał Indii) odkrywcą Ameryki. Pod wpływem odkryć Kolumba został zawarty 1494 z inicjatywy papieża Aleksandra VI układ w Tordesillas, przewidujący podział wpływów między Hiszpanią a Portugalią, ustalając na Oceanie Atlantyckim linię demarkacyjną na południku 46°W; zgodnie z nim Portugalczycy mogli penetrować obszary na wschód od tej linii, a Hiszpanie — na zachód. Wkrótce po pierwszej wyprawie Kolumb wyruszył na dalsze. Podczas drugiej (1493–96) odkrył Małe Antyle, Puerto Rico i Jamajkę, w trzeciej (1498–1500) — Trynidad i pobliski stały ląd Ameryki Południowej, a w czwartej (1502–04) — karaibskie wybrzeże Ameryki Środkowej od Hondurasu po Panamę. Z twierdzenia Kolumba, że odkrył wybrzeża wschodniej Azji w pobliżu Indii, powstała m.in. nazwa „Indianie”, którą nadał rdzennej ludności Ameryki, oraz „Indie Zachodnie”, używana w odniesieniu do wysp M. Karaibskiego. Dopiero późniejsi podróżnicy zdali sobie sprawę z charakteru odkrycia, ale nową część świata nazwano Ameryką dla uczczenia jej domniemanego odkrywcy, Włocha Amerigo Vespucciego.
Osiągnięcia 2 pierwszych wypraw Kolumba zmusiły Portugalczyków do energiczniejszych działań. W 1497 z zadaniem dotarcia do Indii został wysłany V. da Gama; po 10-miesięcznej żegludze, w czasie której opłynął Afrykę, dotarł tam drogą mor. 1498 jako pierwszy Europejczyk; w czasie swej podróży odkrył także dla Europejczyków część wschodnich wybrzeży Afryki, po Kenię na północy. Niebawem Portugalczycy dotarli jeszcze dalej na północ, a także odkryli Madagaskar. Podróże te dały dość dobre wyobrażenie ogólnych zarysów Afryki, ale przede wszystkim zapoczątkowały portugalską ekspansję handl. na Wschodzie. Tymczasem w dalszym ciągu odkrywano dalsze wybrzeża Ameryki — 1497 Włoch w służbie ang., G. Caboto, dopłynął do Nowej Fundlandii i prawdopodobnie do Labradoru; 1499 Hiszpan A. de Hojeda odkrył wybrzeża Wenezueli i Gujany, a 1500 V. Pinzón — wybrzeże Brazylii, między przyl. São Roque a ujściem Amazonki. W tym samym roku P.A. Cabral objął w posiadanie Portugalii wybrzeże Brazylii na południe od przyl. São Roque, czym zapoczątkował, zgodnie z układem w Tordesillas, podział Ameryki Południowej na strefę wpływów portugalskich i hiszpańskich. Kolejne odkrycia w Ameryce były gł. domeną Hiszpanów. W 1508 V. Pinzón i J. de Solis osiągnęli płw. Jukatan, natomiast 1513 J. Ponce de León odkrył Florydę, a V.N. de Balboa przebył Przesmyk Panamski i jako pierwszy Europejczyk ujrzał O. Spokojny, nazywając go M. Południowym (Mar del Sur). W 1518 J. de Grijalva odkrył wybrzeże Meksyku, a 1519 A. de Pineda — ujście Missisipi. Niemal wszyscy żeglarze szukali w Ameryce cieśniny, która stanowiłaby dogodne przejście do Azji. W 1516 J.D. de Solis na południowo-wschodnim wybrzeżu Ameryki Południowej znalazł estuarium rz. La Plata, uznając je za „słodkie morze”, z którego powinno istnieć przejście na morze zw. Południowym. Jednak dopiero 1520 poszukiwane przejście (Cieśn. Magellana) znalazł na południowych krańcach Ameryki Portugalczyk w służbie hiszp., F. Magellan; wypłynął cieśniną na obszar wodny, który nazwał M. Spokojnym (Mar Pacifico). Wypłynięcie przez Magellana na O. Spokojny nie tylko otworzyło drogę do Azji od wschodu, ale było zarazem najważniejszym etapem pierwszej w dziejach podróży dookoła Ziemi. Po pokonaniu oceanu, na którym odkrył Mariany, żeglarz dopłynął do Filipin, gdzie 1521 zginął w potyczce. Uczestnicy jego wyprawy pod dowództwem J.S. Elcaña powrócili 1522 do Hiszpanii, czym ostatecznie dowiedziono kulistego kształtu Ziemi. Odkrycie Cieśn. Magellana oraz wcześniejsze odkrycie Przesmyku Panamskiego pozwoliło ponadto Hiszpanom poznać zachodnie wybrzeża Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej.
Po drugiej stronie Ziemi Portugalczycy, posuwając się na wschód wzdłuż wybrzeży Azji, osiągnęli 1509 Płw. Malajski i Sumatrę, a 1512 — od dawna poszukiwane W. Korzenne (Moluki), gdzie opanowali handel przyprawami. W 1514 wylądowali też w południowo-wschodnich Chinach, odkrywając je ponownie dla Europy, a 1542 — w Japonii. Rywalizacja Portugalii i Hiszpanii o wyspy obfitujące w przyprawy korzenne przyspieszyła poznanie Archipelagu Malajskiego, penetrowanego od wschodu przez statki hiszp., od zachodu — przez portugalskie.
W Ameryce nowo odkryte ziemie wkrótce podbili Hiszpanie; 1519–21 H. Cortés opanował Meksyk, skąd jego żołnierze spenetrowali Amerykę Środkową; z Meksyku Cortés chciał też nawiązać kontakt ze wschodnią Azją, wysyłając tam 1527 A. de Saavedrę, ale ten po dopłynięciu do Filipin i Moluków nie zdołał już powrócić do Ameryki. Inny konkwistador, F. Pizarro, podbił 1531–33 Peru, zapoczątkowując poznanie wnętrza Ameryki Południowej; jego towarzysze, S. de Belalcázar, D. de Almagro i P. de Valdivia, opanowali niebawem Ekwador i Chile. W 1535 P. de Mendoza wpłynął do La Platy i zał. osadę Santa María de Buenos Aires — dzisiejsze Buenos Aires. W 1541–42 F. de Orellana przeszedł Andy, po czym popłynął rz. Napo oraz Amazonką aż do ujścia, jako pierwszy przekraczając w poprzek kontynent południowoamerykański. Wiele wypraw hiszp. poszukiwało w głębi lądu legendarnego Eldorado — kraju złotodajnego. Portugalczycy kolonizowali w tym czasie wybrzeża Brazylii. W poł. XVI w. zakończył się w Ameryce Środkowej i Ameryce Południowej okres najważniejszych odkryć geogr.; pozwoliły one określić dość dobrze ogólne kształty kontynentu, mniejsza była natomiast znajomość Ameryki Północnej. Hiszpanie docierali w 1. poł. XVI w. z Meksyku tylko do rz. Kolorado, zachodnich dopływów dolnej Missisipi, a na zachodzie do Kalifornii. Wschodnie wybrzeża kontynentu penetrowały za to wyprawy francuskie. W 1524 Włoch w służbie fr., G. de Verazzano, zbadał wschodnie wybrzeża dzisiejszych Stanów Zjedn., a 1534–35 J. Cartier odkrył Zat. Św. Wawrzyńca i Rz. Św. Wawrzyńca — ważny szlak wodny w głąb Kanady.
Okres poszukiwań nowych lądów i szlaków handlowych. W poł. XVI w. w Europie znano już ogólne zarysy Ameryki Południowej i Ameryki Środkowej oraz Afryki, a także część wschodnich wybrzeży Ameryki Północnej oraz Azji Południowej i Azji Południowo-Wschodniej. Nadal nie wiedziano o istnieniu Australii i Antarktydy, nie znano zachodnich i północnych wybrzeży Ameryki Północnej oraz północnych i północno-wschodnich wybrzeży Azji; bardzo słaba była znajomość wewn. obszarów odkrytych lądów. Hiszpanie po zajęciu Ameryki Środkowej i Ameryki Południowej skierowali swoją uwagę na O. Spokojny, gdzie szukali dogodnych szlaków handl. do Azji, a także skarbów oraz nowych ziem. W 1564–65 M. de Legaspi pierwszy przepłynął w obie strony Pacyfik — wracając z Filipin na północ od równoleżnika 40°N, wytyczył szlak żeglugowy między Filipinami a Meksykiem, używany przez Hiszpanów przez następne 250 lat. Na południe oceanu popłynął z Peru A. de Mendaña de Neyra, szukając legendarnych skarbów króla Salomona; 1568 odkrył on Wyspy Salomona, a 1595 archipelag Markizy. Wielu żeglarzy owych czasów intrygował problem istnienia lądu południowego, nazywanego od czasów starożytnych Terra Australis Incognita, którego poszukiwania przyczyniły się do wielu odkryć na półkuli południowej, zwłaszcza w Australii i Oceanii, a później także w Antarktyce. Lądu południowego szukał P.F. de Quirós, który 1605 wypłynął z Peru, odkrył archipelag Tuamotu, wyspy Santa Cruz, Wyspy Banksa i wreszcie wyspę Espiritu Santo w Vanuatu, sądząc, że znalazł kontynent. Uczestnik jego wyprawy, L.V. de Torres, stwierdził, że domniemany ląd jest wyspą i 1606 pożeglował na północny zachód, gdzie odkrył Luizjady oraz Cieśn. Torresa między Nową Gwineą a Australią. To ważne odkrycie Hiszpanie długo utrzymywali w tajemnicy i jeszcze półtora wieku później Nową Gwineę zaznaczano na mapach jako przedłużenie Australii.
W 2. poł. XVI w. na szlakach mor. stali się aktywni żeglarze z Anglii i Holandii, którzy — wobec blokowania przez Portugalczyków i Hiszpanów południowych tras wokół Afryki i Ameryki — starali się znaleźć szlaki mor. do krajów Wschodu wzdłuż północnych brzegów Eurazji lub Ameryki, nazwane z czasem Przejściem Północno-Wschodnim i Przejściem Północno-Zachodnim. Poszukiwania te przyczyniły się m.in. do poznania Arktyki; ku Przejściu Północno-Wschodniemu pierwsi popłynęli 1553 żeglarze ang.: H. Willoughby, który płynąc wokół północnej Europy dotarł do Nowej Ziemi, oraz R. Chancellor, który minął Płw. Kolski i przez M. Białe osiągnął ujście Dwiny; 1556 ich rodak, S. Burrough, dopłynął do M. Karskiego. Konkurencyjne wyprawy podjęli po nich żeglarze holenderscy. W 1594 C. Naij dotarł do płw. Jamał, a W. Barents — do północnego krańca Nowej Ziemi (77°N). W 1596–97 tragicznie zakończona wyprawa J.C. van Rijpa, J. van Heemskerka i Barentsa odkryła W. Niedźwiedzią i dotarła do Spitsbergenu (blisko 80°N). Przejścia Północno-Zachodniego poszukiwały gł. wyprawy angielskie. Po przerwie, od czasów G. i S. Cabotów, wznowił je M. Frobisher, który 1576–78 dotarł do Cieśn. Hudsona u północnych brzegów Labradoru oraz do Cieśn. Davisa między Ziemią Baffina a Grenlandią. Niebawem J. Davis pożeglował 1585–87 wzdłuż zachodniej Grenlandii do 73°N, natomiast H. Hudson 1607 pierwszy przekroczył 80°N na północny wschód od Grenlandii, a 1610 odkrył, głęboko wciętą w ląd, Zat. Hudsona. Kolejni żeglarze, R. Bylot i W. Baffin, odkryli 1615–16 Cieśn. Foxe’a w głębi Archipelagu Arktycznego oraz wejścia do cieśn.: Smitha, Jonesa i Lancastera na M. Baffina. Niepowodzenia w znalezieniu przejść północnych oraz rozwój swobodnej żeglugi do Indii szlakami południowymi — wokół Afryki lub przez Cieśn. Magellana — spowodowały 200-letnią przerwę w zachodnioeur. wyprawach na północ.
Do pierwszych żeglarzy, którzy przerwali hiszp.-portugalską blokadę na morzach południowych, należał ang. korsarz F. Drake. W 1578 przekroczył on Cieśn. Magellana i wypłynął na O. Spokojny, potem odkrył Cieśn. Drake’a między Ziemią Ognistą a Płw. Antarktycznym, pokonał oceany: Spokojny oraz Indyjski i 1580 wrócił do Europy, dokonując drugiego w dziejach opłynięcia Ziemi. Większość żeglarzy obierała jednak kurs wokół Afryki. Anglicy już 1600 zał. handl. Kompanię Wschodnioindyjską, najpotężniejszą w dziejach, działającą nad O. Indyjskim, zwłaszcza w Indiach. Wkrótce Holendrzy zał. 1602 swoją Kompanię Wschodnioindyjską, która działała gł. w Archipelagu Malajskim i na Filipinach, handlując też z Japonią i Chinami. Kupcy i urzędnicy obu kompanii dostarczyli wielu wiadomości o Azji Południowej, Azji Południowo-Wschodniej i Azji Wschodniej. O Chinach szczególnie dużo wiedzy wnieśli jezuiccy misjonarze, którzy działali tam od końca XVI w., m.in. Włoch M. Ricci i Polak M. Boym. Od pocz. XVII w. Holendrzy nie tylko wypierali stopniowo Portugalczyków z Moluków, ale dokonywali też ważnych odkryć w Oceanii. W 1606 W. Jansz osiągnął wybrzeża południowo-zachodniej Nowej Gwinei oraz Australii nad zat. Karpentaria. Kolejni żeglarze z Niderlandów lądowali 1616–27 na zachodnich i południowych wybrzeżach Australii. Kontynentu południowego poszukiwali W. Schouten i J. Le Maire — 1616 pierwsi opłynęli przyl. Horn na południowych krańcach Ameryki, po czym odkryli północne krańce archipelagu Tonga, wyspy Futuna, a koło Nowej Gwinei — Wyspy Admiralicji i Wyspy Schoutena. W 1642–43 A. Tasman, wysłany przez gubernatora Indii Holenderskich na dalsze poszukiwania lądu południowego, opłynął od południa Australię oraz odkrył Tasmanię, Nową Zelandię, południową część wysp Tonga, Nową Irlandię i Nową Brytanię. Wykazał, iż ląd australijski nie łączy się na południu z żadnym wielkim kontynentem. Ostatnim Holendrem poszukującym na Oceanie Spokojnym tego lądu był J. Roggeveen, który odkrył 1722 W. Wielkanocną i archipelag Samoa.
Na północy Azji nowych terenów dla handlu i kolonizacji zaczęli szukać Rosjanie. Już w końcu XVI w. opanowali Syberię. W 1581–82 ataman kozacki Jermak (w służbie kupieckiej rodziny Stroganowów) przekroczył Ural i podbił chanat syberyjski. W 1. poł. XVII w. żeglarze i kupcy ros. poznali północno-zachodnie wybrzeża Azji, a Kozacy przemierzyli Syberię i osiągnęli O. Spokojny — 1639 I. Moskwitin dotarł do M. Ochockiego, a 1644 W. Pojarkow — do ujścia Amuru. Poszukując nowych terenów łowieckich, S. Dieżniow opłynął 1648 północno-wschodnie wybrzeża Azji i odkrył Cieśn. Beringa oddzielającą Azję od Ameryki Północnej, ale jego odkrycie długo pozostało nieznane. W 1697 inny Kozak, W. Atłasow, odkrył i zajął Kamczatkę, skąd 1732 wypłynęli odkrywcy Alaski — M. Gwozdiew i I. Fiodorow. Badania nauk. na północnych i północno-wschodnich wybrzeżach Azji rozpoczął Duńczyk w służbie ros., V. Bering, gdy 1728–29 kierował tzw. pierwszą ekspedycją kamczacką i m.in. odkrył ponownie Cieśn. Beringa. Ogromne znaczenie dla poznania tej części Azji miała dowodzona przez niego Wielka Ekspedycja Północna (1734–43), która skartowała wybrzeża O. Arktycznego od ujścia Peczory do Kołymy; w trakcie ekspedycji Bering i A. Czirikow dotarli 1741 do południowych brzegów Alaski, a S. Czeluskin osiągnął 1742 przyl. Czeluskin — najbardziej na północ wysunięty punkt Azji.
Na wschodzie Ameryki Północnej w końcu XVI i w XVII w. nastał okres odkryć Francuzów i Anglików, w mniejszym stopniu innych Europejczyków. Francuzi osiedlali się we wschodniej Kanadzie, Anglicy bardziej na południu — w Wirginii i Nowej Anglii, a Holendrzy — nad rz. Hudson, gdzie 1613 zał. Nowy Amsterdam (ob. Nowy Jork). Posuwając się w głąb lądu, najwięcej odkryć dokonali początkowo podróżnicy fr., często handlarze futer. W 1610 E. Brűlé znalazł jez. Huron, a 1620–21 S. de Champlain — Jez. Górne. W 1673 L. Jolliet i J. Marquette osiągnęli znad jez. Michigan środkowy bieg Missisipi, a 1682 R. de La Salle dotarł znad Wielkich Jezior do ujścia Missisipi, przecinając pierwszy Amerykę Północną z północy na południe. Na pocz. XVIII w. fr. handlarze futer dotarli od strony Wielkich Jezior przez prerie aż do podnóża G. Skalistych. Na północnych kresach Ameryki Północnej rywalizowali z nimi Anglicy z Kompanii Zatoki Hudson, która powstała 1670 i prowadziła niemal monopolistyczną eksplorację arktycznej Kanady.
Okres wielkich podróży badawczych. 2. poł. XVIII w. przyniosła wiele ważnych podróży odkrywczych i badawczych. Brytyjczycy niedługo po podboju Kanady przejęli inicjatywę badań, podejmując dalekie wyprawy na północ kontynentu. W 1771 S. Hearne dotarł lądem do O. Arktycznego koło ujścia rz. Coppermine, natomiast A. Mackenzie odkrył 1789 rz. Mackenzie i podróżując wzdłuż niej, także osiągnął O. Arktyczny, a 1792–93 przeszedł w poprzek zachodnią część Ameryki Północnej, aż do wybrzeża Oceanu Spokojnego. Zaczynano też poznawać wnętrza innych lądów. Syberię badał 1768–74 przyrodnik niem. P. Pallas, poznawanie Arabii zapoczątkował 1761–67 jego rodak w służbie duńskiej C. Niebuhr, a w Afryce — szkocki lekarz J. Bruce, szukając 1769–72 źródeł Nilu, znalazł jez. Tana i wypływający zeń Nil Błękitny, który uznał za rzekę źródłową Nilu. Szczególnie ważne jednak były fr. i bryt. wyprawy mor., mające na celu uzupełnienie wiadomości o Ziemi oraz poszukiwanie nowych terenów dla ekspansji kolonialnej. Francuzi po utracie posiadłości w Ameryce Północnej wysłali w podróż dookoła świata, na poszukiwanie nowych ziem, L.A. de Bougainville’a, który 1766–69 odwiedził Samoa na Oceanie Spokojnym oraz odkrył kilka wysp w Tuamotu i ponownie Wyspy Salomona. Jedną z pierwszych wypraw bryt. o podobnym charakterze była w tym samym czasie podróż S. Wallisa i P. Cartereta, która przyniosła odkrycie wysp Tahiti, Wallis (Uvea) i Pitcairn oraz cieśniny między Nową Irlandią a Nową Brytanią.
Wyjątkowe miejsce w dziejach żeglugi i poznania Ziemi zajmuje żeglarz ang. J. Cook. W 1768–79 3-krotnie kierował wyprawami dookoła świata, dokonując licznych odkryć, zwłaszcza na Oceanie Spokojnym. Odkrył wschodnie wybrzeże Australii, w Oceanii kilka wysp w Wyspach Towarzystwa, cieśninę dzielącą 2 gł. wyspy Nowej Zelandii, część Wysp Cooka i Vanuatu, Niue, Norfolk, Nową Kaledonię, Wyspę Bożego Narodzenia (ob. Kiritimati) oraz Hawaje, a w Antarktyce — Georgię Południową i Sandwich Południowy. Opłynął Antarktykę i ostatecznie rozwiązał problem istnienia poszukiwanego kontynentu południowego, stwierdzając, że w szerokościach umiarkowanych takowy nie istnieje. Penetrował też północno-wschodnie wybrzeża Azji i północno-zachodnie Ameryki Północnej. Samodzielnych odkryć dokonali później uczestnicy jego wypraw, jak W. Bligh, który 1787 znalazł ważniejsze wyspy w Fidżi, oraz G. Vancouver, który 1792–94 zbadał północno-zachodnie wybrzeża Ameryki Północnej. Dowódca innej ważnej wyprawy, J.F. de La Pérouse, odwiedził 1785–88 Wyspę Wielkanocną, Hawaje, Samoa i Tonga oraz zbadał azjat. wybrzeża północnego Pacyfiku. Dzięki tym wyprawom do końca XVIII w. poznano m.in. większość wysp Oceanii (Oceania — Odkrycia i podróże).
Badania wnętrza kontynentów. Na przeł. XVIII i XIX w. Ziemia była już w ogólnych rysach poznana. Pozostały jednak ogromne białe plamy wewnątrz kontynentów i w regionach polarnych. W związku z postępem cywilizacji poszukiwania zaczęli prowadzić podróżnicy z przygotowaniem nauk., zwłaszcza przyrodniczym. Do takich badaczy należał niem. przyrodnik i geograf A. von Humboldt, który na przeł. XVIII i XIX w. zapoczątkował okres podróży i badań nauk. do Ameryki Łac.; 1799–1804 wędrował po mało dostępnych krainach dorzecza Orinoko, kolumbijskich Andów, Ekwadoru, Peru i Meksyku, a wszechstronne obserwacje, jakie czynił, zaowocowały pierwszym nauk. opisem tych ziem. Zainspirował on do podróży badawczych po mało poznanym wnętrzu tego lądu kolejnych podróżników niem. i fr.: E. Pöppiga, A.D. d’Orbigny’ego, F. de la Castelnau, J.N. Crevaux, H. Coudreau i K. von den Steinena. Duże znaczenie miały 1838–84 badania pol. geologa I. Domeyki w Chile. Najpóźniej, w ostatnim 30-leciu XIX w., poznano Gran Chaco, Patagonię i Ziemię Ognistą. Na przeł. XVIII i XIX w. rozpoczęto też badania zachodu Ameryki Północnej; wśród badaczy wyróżnili się: Anglik D. Thompson, prowadzący prace topograficzne w G. Skalistych, dorzeczu Kolumbii i źródłowym obszarze Missisipi, oraz oficerowie amer., M. Lewis, W. Clark i Z. Pike, nieco później J.Ch. Fremont. W 2. poł. XIX w. wiele badań wiązało się z wytyczaniem granic, rozwojem górnictwa i budową transkontynent. linii kol.; ziemie i wyspy na północnych krańcach Ameryki badano w związku ze wznowieniem poszukiwań Przejścia Północno-Zachodniego, podróżami polarnymi na przeł. XIX i XX w. oraz odkryciem 1896 złota w dorzeczu Jukonu.
W 1829–30 Humboldt badał Syberię, po nim 1842–45 — przyrodnik ros. A. Middendorf. Ale intensywne badania nauk. Syberii i sąsiednich obszarów Azji wiązały się z założeniem 1845 Cesarskiego Tow. Geograficznego. Duże znaczenie miały wyprawy P. Kropotkina i W. Obruczewa. Wielkie zasługi dla poznania Syberii położyli Polacy (często zesłańcy polit.): A.P. Czekanowski, J. Czerski, K. Bohdanowicz i B. Dybowski. Penetrację niedostępnych krain Azji Środkowej zapoczątkował 1856–67 geograf ros. P. Siemionow Tienszanski, ale największe osiągnięcia miały serie wypraw N. Przewalskiego (1870–88) i Szweda S. Hedina (1894–1935). Dużą rolę odegrały też badania: Rosjan P. Kozłowa, G. Potanina i M. Piewcowa, pandita (czyli uczonego mędrca) z Indii Naina Singha, Anglika F.E. Younghusbanda oraz Polaków Bohdanowicza i B. Grąbczewskiego. Dla poznania Chin zasłużyli się: Anglik T. Cooper, Amerykanin R. Pumpelly i Niemiec F. von Richthofen, a W. Japońskich — jego rodak P. Siebold. Mandżurię szczegółowo badano na przeł. XIX i XX w. w związku z budową kolei wschodniochiń. i prowadzonymi wtedy na dużą skalę pracami geodezyjno-inżynieryjnymi. Okres eur. i amer. poszukiwań nauk. na Dalekim Wschodzie (z wyjątkiem obszarów ros.) nie trwał jednak długo. Od końca XIX w. Japończycy, a od 1911 Chińczycy sami kierowali już badaniami w swoich krajach. W XIX w. rozpoczęto też poznawanie wnętrza Płw. Indochińskiego. Wybitnymi jego badaczami w okresie 1820–70 byli: Szkot J. Crawfurd, Francuz F. Garnier i Niemiec A. Bastian. Postęp w badaniach półwyspu przyniosło opanowanie w ostatnim ćwierćwieczu XIX w. znacznych jego obszarów przez Wielką Brytanię i Francję. W poznaniu Archipelagu Malajskiego oprócz Holendrów wyróżnili się 1830–60 Niemcy F. Junghuhn i A. Bastian oraz Anglik A.R. Wallace. W Azji Południowej nowoczesne badania geogr. podjęli w XIX w. Brytyjczycy, korzystając często z pomocy panditów. Pomiarów topograficznych dokonywał 1802–43 G. Everest. W Azji Zachodniej do połowy XIX w. praktycznie nieznany był Kaukaz, a do końca stulecia — wnętrze Arabii; wiedzę o tej części Azji poszerzyli: szwajcarski podróżnik J. Burckhardt, Anglicy G.F. Sadlier, Ch. Doughty i W. Palgrave oraz pol. topograf w służbie ros. (na Kaukazie) J. Chodźko.
Znajomość Afryki poza wybrzeża nie posunęła się od XVI-wiecznych wypraw portugalskich aż do końca XVIII w. Eksplorację wnętrza kontynentu zapoczątkował dopiero Szkot M. Park, który na zlecenie bryt. Tow. Afryk. zbadał 1795–1806 górny i środkowy bieg Nigru. Kolejno poznawali go: Niemiec F.K. Hornemann, który 1800–01 jako pierwszy Europejczyk przekroczył Saharę, Szkot H. Clapperton — odkrywca jez. Czad, oraz R. Lander, który 1830–31 ostatecznie ustalił bieg rzeki. Z badaniami dorzecza Nigru wiąże się też poszukiwanie, od czasów Ibn Battuty, m. Timbuktu oraz podróże po Saharze i regionie Sudanu. Do Timbuktu pierwszy dotarł 1826 Szkot A.G. Laing, a na Saharze i w Sudanie ważnych odkryć dokonali później Niemcy H. Barth i G. Nachtigal. Nie mniej frapująca była zagadka Nilu. Szukając jego źródeł, oficerowie R. Burton i J. Speke, odkryli 1857–58 jez. Tanganika i Jez. Wiktorii, a 1860 Speke z J.A. Grantem — miejsce wypływu Nilu z Jez. Wiktorii, co wg niego ostatecznie wyjaśniało kwestię Nilu. Jednak dopiero H.M. Stanley odkrył 1875 uchodzącą do jeziora Kagerę, źródłową rzekę Nilu. W badaniach dorzecza górnego Nilu wyróżnił się też S. Baker, odkrywca (1864) Jez. Alberta i Wodospadów Murchisona, oraz Niemiec E. Schnitzer. Wielkie znaczenie dla poznania trudno dostępnych obszarów wnętrza kontynentu miały podróże Szkota D. Livingstone’a; 1854–56 pierwszy przeszedł w poprzek kontynent Afryki między Luandą na zachodzie a Quelimane na wschodzie, odkrywając przy okazji Wodospady Wiktorii na Zambezi. W 1858–63 znalazł jez. Niasa i ustalił ostatecznie bieg Zambezi, a 1866–71 odkrył jez. Bangueulu oraz Mueru, jak również rz. Lualaba i Luapula. Jego kontynuatorami byli: Anglik V.I. Cameron, który 1873–75 pierwszy przeszedł równikową Afrykę ze wschodu na zachód, Stanley, który 1874–77 odkrył źródła Nilu i Jez. Edwarda oraz ustalił ostatecznie bieg Konga, a także niem. oficer H. Wissmann, który 1880–87 2-krotnie przeszedł w poprzek Afrykę Równikową. Na przeł. XIX i XX w. działało w Afryce wiele wypraw o charakterze wojsk.-nauk. w związku z rywalizacją kolonialną.
Poznanie wnętrza Australii przez Brytyjczyków poprzedziło opłynięcie jej brzegów (1801–03) przez M. Flindersa. W 1828–30 Ch. Sturt odkrył największe rzeki kontynentu — Murray i jej dopływ Darling, 1839–41 E. Eyre — największe jezioro (Eyre), a 1839–43 pol. geolog i geograf P.E. Strzelecki — najwyższy szczyt (G. Kościuszki) oraz Gippsland (Ziemię Gippsa). Pierwsi przeszli Australię z południa na północ R. O’Hara Burke i W. Wills (1860–61). Pustynne obszary zachodu i północy kontynentu badali też: J. McDouall Stuart, E. Giles oraz J. i A. Forrestowie (1874). Do końca XIX w. prawie cały ląd został zbadany. W XIX w. kontynuowano też eksplorację nauk. Oceanii. Od początku stulecia włączyli się do niej Rosjanie: 1804 wyprawa dookoła świata I. Kruzenszterna skartowała Markizy, a 1840 wyprawa F. Bellingshausena — Tuamotu. Wybitnym badaczem Oceanii w tym czasie był też fr. żeglarz J.S. Dumont D’Urville. Jednocześnie podjęto badania większych wysp. Penetrację wnętrza Nowej Zelandii rozpoczął 1824 misjonarz ang. S. Marsdena, a dokładniejsze badania prowadziła 1858–59 austr. wyprawa F. von Hochstettera i J. Haasta. Nową Gwineę, począwszy od poł. XIX w., eksplorowali w sposób nauk. Brytyjczycy: F.P. Blackwood, O. Stanley i W. MacGregor oraz ros. etnograf N. Mikłucho-Makłaj. W Mikronezji pionierskie znaczenie miały badania prowadzone 1870–96 przez pol. przyrodnika i etnografa J.S. Kubarego. W miarę systematyczne badania nauk. na wyspach Oceanii postępowały stopniowo po wprowadzeniu eur. administracji kolonialnej.
W Arktyce próby przepłynięcia Przejścia Północno-Zachodniego, przerwane od czasów W. Baffina, wznowił 1818 J. Ross — badacz M. Baffina. W 1819–23 W. Parry dotarł w głąb Archipelagu Arktycznego aż do Wyspy Melville’a, nie wiedząc, że pokonał większą część Przejścia Północno-Zachodniego. Dla odkryć w Archipelagu Arktycznym i na północnych krańcach Ameryki Północnej zasłużyli się też inni Brytyjczycy: 1819–27 J. Franklin, J.C. Ross, który znalazł 1831 biegun magnet. półkuli północnej, oraz uczestnicy ponad 40 tzw. ekspedycji franklinowskich, poszukujących zaginionego Franklina. Jeden z nich, R. McClure, odnalazł 1850–53 cieśninę łączącą M. Beauforta z Cieśn. Melville’a — ostatnie ogniwo poszukiwanego Przejścia Północno-Zachodniego. Od początku stulecia podejmowano też kolejne próby przepłynięcia Przejścia Północno-Wschodniego i badano wybrzeża północno-wschodniej Azji. Zasłużyły się tam ros. wyprawy: F. Wrangla, P. Anjou, Kruzenszterna, O. Kotzebuego i F. Litkego. Całe Przejście Północno-Wschodnie przebył pierwszy 1878–79 Szwed A.E. Nordenskjöld na statku Vega, a Przejście Północno-Zachodnie — 1903–06 Norweg R. Amundsen na statku Gjöa. W 1882–83 rozpoczęła się też międzynar. współpraca w dziedzinie nauk. badań Arktyki (I Międzynar. Rok Polarny). Na przeł. XIX i XX w. wielu odkryć na północy Archipelagu Arktycznego dokonał Norweg O. Sverdrup, a na Grenlandii — F. Nansen i R. Peary. Celem wielu wypraw było zdobycie północnego bieguna geograficznego. W 1897 Szwed S. Andrée, rozpoczynając eksplorację Arktyki z powietrza, wyprawił się do bieguna balonem, lecz zginął w rejonie ok. 82°56′N. Zdobywcą bieguna, choć kwestionowanym, został 6 IV 1909 Amerykanin Peary, który tam dotarł z Wyspy Ellesmere’a na saniach ciągniętych przez psy. Do ostatnich ważnych odkryć w Arktyce należało znalezienie 1913 archipelagu Ziemia Północna przez ros. wyprawę B. Wilkickiego. Do poznania Antarktyki przyczyniło się na pocz. XIX w. wielu wielorybnikow i łowców fok, np. Anglik W. Smith odkrył 1819 Szetlandy Południowe, a jego rodak G. Powell i Amerykanin N. Palmer 1821 — Orkady Południowe.
Jednocześnie odkrywano Antarktydę. W 1820 Rosjanie F. Bellingshausen i M. Łazariew dojrzeli lodowiec szelfowy u Wybrzeża Księżniczki Marty (odkrycie kontynentu), a Anglik E. Bransfield — stały ląd Płw. Antarktycznego. Kolejne fragmenty wybrzeży Antarktydy lub otaczające go wyspy znajdowali w 1. poł. XIX w. Anglicy: J. Weddell, J. Biscoe, J. Balleny i J.C. Ross oraz Dumont d’Urville. W 2. poł. XIX w. bryt. wyprawa oceanograficzna na statku Challenger stwierdziła kontynent. charakter Antarktydy. Nowy etap poznawania Antarktyki, którego gł. celem stały się bardziej szczegółowe badania kontynentu, rozpoczęły w końcu XIX w. wyprawy norweskie C.A. Larsena i C. Borchgrevinka oraz wyprawa belgijska na statku Belgica z udziałem Amundsena oraz Polaków H. Arctowskiego i A.B. Dobrowolskiego. Opanowanie warunków zimowania i techniki marszów po wielkich przestrzeniach lodowych pozwoliło na skierowanie wypraw do południowego bieguna geograficznego. Dotrzeć do niego próbował 1908–09 Irlandczyk E. Shackleton, osiągając 88°23′S, ale zdobywcą został 15 XII 1911 Amundsen, który dostał się tam saniami z psimi zaprzęgami i wyprzedził o ponad miesiąc, tragicznie zakończoną, wyprawę R.F. Scotta. Z powodu intensywności badań i towarzyszącej im często dramaturgii wydarzeń koniec XIX i pierwsze 20-lecie XX w. są niekiedy nazywane heroicznym okresem eksploracji Antarktydy.
W 2. poł. XIX w. rozpoczęła się epoka nowoczesnych badań i odkrywania poszczególnych form dna oceanicznego za pomocą statków oceanograficznych. W 1873 C.W. Thomson i J. Murray, sondując z bryt. okrętu Challenger dno O. Atlantyckiego, odkryli m.in. północną część podwodnego Grzbietu Śródatlantyckiego. Badania Challengera na oceanach świata kontynuowały m.in.: statki amer. Tuscarora, Enterprise i Albatross, niem. Gazelle, Gauss, Planet i Deutschland, bryt. Scotia, ros. Witiaź oraz wł. Pisani.
Wiek XX. Na przeł. XIX i XX w. zakończyła się era pionierskiego zdobywania Ziemi, odkryto wybrzeża wszystkich lądów i wysp oraz znano też dość dobrze wnętrza większości lądów. Poza najmniej znanym wnętrzem Antarktydy pozostały tylko pojedyńcze białe plamy na mapach Azji, Nowej Gwinei i Afryki. Zostały one usunięte w okresie międzywojennym w wyniku badań prowadzonych przez administracje kolonialne. Badaniami etnologicznymi, prowadzonymi 1914–18 na Wyspach Trobrianda k. Nowej Gwinei, zasłynął pol. socjolog i antropolog B. Malinowski. Geolog J. Zwierzycki zasłużył się badaniami i pracami kartograficznymi Archipelagu Malajskiego i Nowej Gwinei, które wykorzystała administracja holenderska. W Azji kontynuowano badania Syberii i jeszcze 1926 geolog i geograf S. Obruczew odkrył tam Góry Czerskiego. Szczególnie trudne było badanie górzystych części Azji Środkowej, np. Akad. Nauk ZSRR podjęła w Pamirze badania dopiero 1928. Nastąpił też postęp w badaniach wnętrza Arabii, w których wyróżnił się Anglik B. Thomas, prowadzący je 1926–31. W Arktyce duże znaczenie miały badania międzynar., gł. geofiz., prowadzone 1932–33 w ramach II Międzynar. Roku Polarnego, ponadto systematyczne prace nauk.-badawcze prowadzili Rosjanie, m.in. od 1937 na kolejnych stacjach nauk. Siewiernyj polus, zakładanych na dryfujących lodach O. Arktycznego. Pierwszy raz pokonano w jednym sezonie żeglugowym Przejście Północno-Wschodnie (1932 sowiecki lodołamacz Sibiriakow) i Przejście Północno-Zachodnie (1944 kanadyjski szkuner-lodołamacz Saint Roch). W badaniach Antarktydy największą aktywność wykazały Stany Zjedn., których bazą były kolejne stacje nauk. Little America, zakładane od 1929. Szczególne znaczenie dla odkryć wewnątrz kontynentu miały ekspedycje R. Byrda (1928–47), realizujące wszechstronny program badań i korzystające z nowoczesnych środków transportu (samoloty, helikoptery, ciągniki, lodołamacze). W okresie międzywojennym rozwinęła się polarna nawigacja lotn.; do północnego bieguna geogr. pierwszy doleciał samolotem (9 V 1926) Byrd, a Amundsen, U. Nobile i L. Ellsworth na sterowcu Norge dokonali 12–13 V 1926 pierwszego przelotu transarktycznego. Także Byrd pierwszy przeleciał samolotem (1929) nad południowym biegunem geograficznym. Duże znaczenie miały badania meteorologiczne, hydrograficzne, biol. i geol. na Oceanie Atlantyckim podczas wypraw niem. statku oceanograficznego Meteor (1925–38), kiedy wykonano wielką liczbę pomiarów głębokości i m.in. zlokalizowano (1926) przebieg południowej części podwodnego Grzbietu Śródatlantyckiego.
Po II wojnie świat. prowadzono badania ściśle wyspecjalizowane, m.in. w zakresie kartografii, geologii, oceanologii, glacjologii, meteorologii i magnetyzmu ziemskiego. Zastosowanie zdjęć fotogrametrycznych i lotn. umożliwiło likwidację ostatnich białych plam na mapach trudno dostępnych obszarów Płw. Indochińskiego i Nowej Gwinei. Przeprowadzono szeroko zakrojoną akcję wykonywania zdjęć topograficznych Pamiru i Tienszanu. Dokładne badania wiązały się też z poszukiwaniem i eksploatacją ropy naftowej, m.in. w Azji Zachodniej. Zostały zdobyte najwyższe szczyty Ziemi w Himalajach i Karakorum: 1950 pokonano Annapurnę (wyprawa fr. z M. Herzogiem), pierwszy szczyt powyżej 8000 m, a 1953 — najwyższy szczyt świata Mount Everest (Nowozelandczyk E. Hillary i Szerpa Tenzing Norkay), 1954 — drugi szczyt świata K2 (Czogori, wyprawa wł. A. Desio). Badaniom Arktyki służyły m.in. liczne loty badawcze ekip nauk. ZSRR i Stanów Zjedn., a od 1950 — kolejne stacje Siewiernyj polus, dryfujące na lodach, i amer. stacje stałe. W Antarktyce m.in. badania prowadziła bogato wyposażona ekspedycja amer. F. Ronne’a (1946–48), kilka fr. (1947–53) oraz wyprawa bryt.-szwedzko-norweska (1949–52). W 1956 rozpoczęła działalność wielka stacja amer. McMurdo w Antarktyce, a 1957–59 w ramach Międzynar. Roku Geofiz. i Międzynar. Współpracy Geofiz. badania polarne prowadzili naukowcy z kilkudziesięciu krajów, stosując nowoczesną aparaturę pomiarową i sprzęt transportowy (ciągniki, samoloty). W 1958 amer. okręt podwodny o napędzie jądrowym Nautilus przepłynął przez północny biegun geogr. pod lodami O. Arktycznego, a 1957–58 ang. geolog V. Fuchs pierwszy przebył w poprzek całą Antarktydę, kierując ekspedycją na specjalnych ciągnikach śnieżnych. W 1958 powołano Kom. do Badań Antarktyki (SCAR), w którego skład weszło 12 państw uczestniczących w badaniach i zgłaszających pretensje do jej części. W 1959 podpisały one Układ w sprawie Antarktydy (ratyfikowany 1961), zgodnie z którym region ten przeznaczono do celów pokojowych i nauk. oraz zakazano prób atomowych; z czasem do układu przystąpiły kolejne państwa. W Arktyce są wprowadzane nowoczesne programy badawcze związane z działalnością gosp. lub militarną; m.in. znalezienie 1968 złóż ropy naftowej na M. Beauforta wywołało wzrost zainteresowania tym regionem do tego stopnia, że już rok później Przejście Północno-Zachodnie przepłynął w eksperymentalnym rejsie amer. tankowiec-lodołamacz Manhattan. Do nowszych osiągnięć w podboju krain polarnych należało dotarcie 1977 do północnego bieguna geogr. pierwszego statku nawodnego (sowiecki lodołamacz atomowy Arktika), przemierzenie 1989–90 Antarktydy w najszerszym miejscu przez międzynar. Wyprawę Transantarktycznę (USA, ZSRR, W. Brytania, Francja, Japonia, Chiny) oraz osiągnięcie 1992 północnego bieguna geogr. przez statek o napędzie konwencjonalnym (szwedzki lodołamacz Oden).
Wielkie zmiany nastąpiły też w badaniach głębin mor.; szwajcarski fizyk A. Piccard zanurzył się 1953 w batyskafie na głęb. 3160 m; jego syn J. Piccard i oficer amer. D. Walsh osiągnęli 1960 w Rowie Mariańskim rekordową głęb. 10 910 m; oceanograf fr. J. Cousteau zainicjował 1957 eksperymentalne wielodniowe pobyty pod wodą; wyprawa bryt. na statku Charles Darwin zastosowała 1987 sonar Gloria do badań dna oceanu; japońscy badacze zmierzyli 1995 głębokość Rowu Mariańskiego, stwierdzając, że jest ona o 12 m większa niż dotąd sądzono (11034 m).
Szybki rozwój cywilizacji spowodował, że poznawanie świata jest bardzo precyzyjne. Współcześni badacze dysponują nowoczesnymi środkami transportowymi i telekomunik., nowoczesną aparaturą pomiarową, prowadzą obserwacje, poszukiwania i pomiary specjalistyczne, często na małych obszarach i w wąskich specjalnościach (z zakresu geofizyki, geologii surowcowej, oceanografii, ekologii itp.) oraz mogą prowadzić poszukiwania nauk. w miejscach niedostępnych niegdyś ze względów techn., jak głębiny mor. i wnętrze Ziemi. Zwiększa się gwałtownie ilość pozyskiwanych danych, co nie zawsze oznacza osiąganie nowej jakości, lecz jedynie uzyskanie wiedzy bardziej szczegółowej. Dzięki stosowaniu satelitów, szybkiemu otrzymywaniu, przetwarzaniu i gromadzeniu informacji odkrywa się Ziemię w całkiem odmienny sposób. Współczesnymi odkrywcami są wielodyscyplinarne zespoły naukowców, prowadzące badania funkcjonowania całej Ziemi jako zintegrowanego systemu lub jej ważnych części, np. badanie mechanizmu atmosfery. Szczególną uwagę przykuwa degradacja środowiska naturalnego, wyczerpywanie się zasobów mineralnych, przyczyny zmian klimatycznych czy wreszcie nowe choroby lub nieznane przedtem ich formy. Realizuje się międzynar. programy, jak: Międzynar. Program Biol., Program Badań Klimatycznych i Międzynar. Program Geosfera–Biosfera oraz największy współcześnie program badań zmian globalnych Global Change.
Tadeusz Słabczyński
Bibliografia
I.P. Magidowicz Zarys historii odkryć geograficznych, Warszawa 1952;
Historia odkryć geograficznych. Wielcy odkrywcy i badacze Ziemi, oprac. W. Kramer, Warszawa 1958;
J.H.L. Baker Odkrycia i wyprawy geograficzne, Warszawa 1959;
S. Nowakowski Historia rozwoju horyzontu geograficznego, Warszawa 1965;
J. Staszewski Historia nauk o Ziemi w zarysie, Warszawa 1966;
J. Babicz, W. Walczak Zarys historii odkryć geograficznych, Warszawa 1970;
J. Pertek Polacy na morzach i oceanach, Poznań 1981;
L. Casson Podróże w starożytnym świecie, Wrocław 1981;
J.G. DA Silva Morskie dzieje Portugalczyków, morze ongiś żywiące, dzisiaj zbrukane, Gdańsk 1987;
R. Hakluyt Wyprawy morskie, podróże i odkrycia Anglików, Gdańsk 1988;
W. Słabczyński Polscy podróżnicy i odkrywcy, Warszawa 1988;
Z. Skrok Odkrywcy oceanów, Gdańsk 1990;
W. i T. Słabczyńscy Słownik podróżników polskich, Warszawa 1992;
N. Grant, P. Morter Ilustrowany atlas odkryć geograficznych, Warszawa 1994;
T. Słabczyński Wielcy odkrywcy i podróżnicy. Słownik, Warszawa 1995;
J. Favier Wielkie odkrycia od Aleksandra do Magellana, Warszawa 1996;
Odkrywcy świata, Warszawa 1997;
Atlas odkryć, Warszawa 1998;
Z. Długosz Historia odkryć geograficznych i poznania Ziemi, Warszawa 2001.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Santa María, replika żaglowca Krzysztofa Kolumbafot. M. Czasnojć/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Macuro, pomnik Krzysztofa Kolumba (Wenezuela)fot. T. Sokołowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ptolemeusz Klaudiusz, mapa świata we florenckim wydaniu Geografii, 1482 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kolumb Krzysztof, fragment mapy przedstawiającej Kubę i Hispaniolę (ob. Haiti) narysowanej przez Juana de la Casa (pilota Kolumba), kopia — Bibliothèque nationale, Paryż fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia