ochrona mórz i oceanów

ochrona mórz i oceanów,

działania, których celem jest zapewnienie utrzymania równowagi biol. ekosystemów mor. oraz racjonalne wykorzystanie ich żywych zasobów.

Specyfika ochrony środowiska mor. wynika z jego wielkości; grubość biosfery na lądzie wynosi średnio kilkadziesiąt m, w morzu — aż 4000 m, co oznacza, że niemal 99,5% biosfery Ziemi to morze. Rośliny mor. (gł. jednokomórkowy fitoplankton) produkują 50–70% tlenu wytwarzanego przez rośliny i pochłaniają odpowiednio znaczny procent ditlenku węgla (CO₂) z atmosfery.

Do największych zagrożeń oceanu należą: 1) fiz. niszczenie i fragmentacja siedlisk (habitatów), np. przez zabudowę wybrzeży, niszczenie raf koralowych, niszczenie powierzchni dna przez trały rybackie i eksploatację kruszywa; 2) nadmierna eksploatacja zasobów żywych (np. przełowienie stad ssaków, ryb, skorupiaków i mięczaków); 3) przemieszczanie gat. (np. wprowadzanie nowych gat. do akwakultury, mimowolny transport inwazyjnych gat. z wodami balastowymi statków); 4) zanieczyszczenia przem., komunalne i militarne (np. polichlorowane bifenyle (PCB), węglowodory aromatyczne, metale ciężkie, odpady radioaktywne, substancje biogenne i in.); 5) globalna zmiana klimatu powodująca m.in. podniesienie temperatury morza i obumieranie (blaknięcie) raf koralowych, a także wielkie zmiany zasięgu występowania gat. (co powoduje zmiany w funkcjonowaniu ekosystemów).

Zagrożone wartości przyrody oceanów to przede wszystkim: 1) gatunki — pojęcie rzadkiego gat. w morzu jest inne niż pojęcie rzadkiego gat. na lądzie; jeżeli np. jakiś gat. występuje z częst. 1 sztuki na 100 km³ wody, oznacza to, że w M. Bałtyckim byłoby tylko 200 sztuk przedstawicieli tego gat., a w O. Indyjskim przy takim zagęszczeniu będzie ich aż 3 mln; obecnie są znane tylko 3 gat. ssaków i 5 gat. ptaków mor., które zostały z całą pewnością wytępione; natomiast szacunkowa, ale nie zweryfikowana liczba gat. bezkręgowców wymarłych na zniszczonych rafach koralowych wynosi aż 50 000; 2) habitaty — najbardziej zagrożone siedliska mor. są tworzone przez powoli rosnące tzw. gatunki strukturalne (koralowce, pąkle, organizmy obrastające itp.) tworzące najbogatsze siedliska życia w morzu; są one narażone zarówno na bezpośrednie (i przeważnie nieodwracalne) zniszczenie, jak i na tzw. fragmentację, tj. podział dużych siedlisk na małe, izolowane pozostałości, które nie są w stanie utrzymać naturalnego poziomu różnorodności biol.; 3) procesy — w skali globalnej żaden z procesów przyr. zachodzących w oceanie nie jest zagrożony, natomiast w skali lokalnej są zagrożone m.in.: naturalne procesy odnawiania się stad ryb, produkcji wartościowych gat. bezkręgowców, naturalne tempo przetwarzania i odkładania w środowisku węgla i związków biogennych; w Arktyce, z powodu ocieplenia klimatu, jest zagrożony proces głębokiego mieszania się wód oceanicznych odpowiadający za dzisiejszy łagodny klimat północnej Europy.

O.m.i o. prowadzi się przez ustanawianie obszarów objętych szczególną opieką nar. (tworzenie mor. parków nar., np. austral. Park Nar. Wielka Rafa Koralowa), wprowadzanie międzynar. uregulowań prawnych przeciwdziałających zanieczyszczeniom morza oraz nadmiernej eksploatacji zasobów żywych (wprowadzanie limitów połowowych, regulacje technik połowu). Do najważniejszych inicjatyw prawnych na rzecz o.m. i o. należą m.in.: Konwencja o zapobieganiu zanieczyszczeniom oceanu olejami (Londyn 1954), Układ o zakazie umieszczania broni na dnie mórz (Waszyngton 1971), Konwencja helsińska o ochronie i monitoringu środowiska Bałtyku (HELCOM, Helsinki 1974), Konwencja o ochronie zasobów żywych Antarktyki (Paryż 1986), Deklaracja o ochronie bioróżnorodności (Rio de Janeiro 1992).

Jan Marcin Węsławski