obserwatorium astronomiczne
 
Encyklopedia PWN
obserwatorium astronomiczne,
zespół przyrządów służących do prowadzenia obserwacji astronomicznych zarówno z powierzchni Ziemi, jak i Kosmosu.
Zaletą kosmicznych obserwatoriów astronomicznych jest możliwość prowadzenia obserwacji w zakresie promieniowania elektromagnetycznego nie przepuszczanego przez atmosferę ziemską oraz uniknięcie zakłóceń przez nią powodowanych. W skład klasycznego naziemnego obserwatorium astronomicznego wchodzi zespół budynków mieszczących przyrządy i zaplecze bytowe dla obserwatorów. W pracy współczesnego oberwatorium astronomicznego niezbędna jest sieć komputerowa, służba czasu, biblioteka, pracownie, warsztaty.
Podstawowymi przyrządami optycznymi obserwatorium astronomicznego są teleskopy optyczne różnych typów (klasyczne reflektory i refraktory, teleskopy słoneczne i astrometryczne) wyposażone w pomocnicze instrumenty (koła podziałowe, mikrometry, kamery fotograficzne, kamery CCD, fotometry, polarymetry, spektrografy, dalmierze laserowe i in.). Duże teleskopy umieszcza się w osobnych budynkach pod obrotową kopułą z rozsuwaną szczeliną. Obserwatoria astronomiczne buduje się obecnie w miejscach odległych od miast i ośrodków przemysłowych, w miarę możliwości wysoko w górach, w rejonach sprzyjających prowadzeniu obserwacji, tj. zapewniających czyste powietrze, dużą liczbę pogodnych nocy, małe drgania atmosfery. Obserwatoria radioastronomiczne to placówki badawcze wyposażone w radioteleskopy i radiointerferometry wraz z komputerami niezbędnymi do rejestracji i analizy obserwacji. Charakter obserwatorium astronomicznego mają też placówki dysponujące czujnikami lub urządzeniami rejestrującymi promieniowanie kosmiczne, neutrinowe, fale grawitacyjne.
Trudno ustalić, kiedy powstały pierwsze obserwatoria astronomiczne Wiadomo, że obserwacje astronomiczne prowadzono już w XX w. p.n.e. w Babilonii i Egipcie. Przyrządami, które mogły być prototypami przyrządów używanych w czasach późniejszych (do czasów wynalezienia lunety), dysponowała już starożytna nauka grecka, Eratostenes z Cyreny, Hipparch i Klaudiusz Ptolemeusz. Pierwsze obserwatoria astronomiczne, tj. względnie trwałe zespoły przyrządów obserwacyjnych, odpowiednio zaplanowanych i wykorzystywanych przez dłuższy czas, powstały w średniowieczu: w IX w. w Bagdadzie, na początku XI w. pod Kairem (Ibn Yunus), w XIII w. w Maraghe (Nasir ad-Din at-Tusi), a w 1. połowie XV w. w Samarkandzie (Uług Beg). W czasach nowożytnych słynne było obserwatorium astronomiczne Tychona Brahego — Uraniborg na wyspie Hven (założone 1576). Liczba obserwatoriów zaczęła szybko rosnąć w XVII w.; do najsłynniejszych należały obserwatoria w Paryżu (założone 1667) i w Greenwich (Greenwich Observatory, 1675). W 1. połowie XIX w. powstały m.in. obserwatoria astronomiczne w Pułkowie koło Petersburga (1839) oraz w Cambridge, USA (Harvard College Observatory, 1839). Na przełomie XIX i XX w. powstały w USA wielkie obserwatoria astrofizyczne: Lick Observatory, Yerkes Observatory, Mount Wilson Observatory, a w końcu 1. połowy XX w. — Mount Palomar Observatory. W 2. połowie XX w. ważne obserwatoria astronomiczne utworzono m.in. na górze Pastuchow (Kaukaz, Specjalne Obserwatorium Astronomiczne), liczne na Mauna Kea (Hawaje, W.M. Keck Observatory, stacja Narodowego Obserwatorium Astronomicznego Japonii, NASA Infrared Telescope Facility, Caltech Submillimeter Observatory i in.), w Chile na górach La Silla i Cerro Paranal (stacje obserwacyjne ESO). W tym samym czasie powstały też największe obserwatoria radioastronomiczne, m.in. Arecibo Observatory (Portoryko), National Radio Astronomy Observatory (Wirginia Zachodnia) oraz VLA (Nowy Meksyk).
Osobną grupę obserwatoriów astronomicznych stanowią zespoły przyrządów obserwacyjnych wysyłane na orbitę okołoziemską lub dalej w Kosmos. Wśród orbitalnych obserwatoriów astronomicznych (często uruchamianych w seriach) rozróżnia się obserwatoria: nadfioletowe — OAO, ANS, IUE, EUVE, podczerwone — IRAS, ISO, rentgenowskie — Uhuru, HEAO (w tej serii Einstein), Ariel 5, SAS 3, EXOSAT, ROSAT, Chandra, XMM — Newton, gamma — SAS, COS B, HEAO 1, GRO, słoneczne — OSO, SMM, SOHO, obserwatorium mikrofalowe — COBE, optyczne — Teleskop Kosmiczny Hubble’a, astrometryczne — Hipparcos. Specjalną klasę stanowią sondy badające Układ Słoneczny (niektóre w seriach), m.in. Łuna, Ranger, Pioneer, Voyager, Mars, Wenera, Mariner, Magellan, Galileo, Ulysses.
W Polsce obserwacje astronomiczne prowadzono od XV w. w Krakowie (m.in. Wojciech z Brudzewa, Jan z Głogowa), Fromborku i Olsztynie (M. Kopernik); ok. 1640 w Gdańsku obserwatorium astronomiczne założył J. Heweliusz, 1753 powstało obserwatorium astronomiczne w Wilnie (obserwacje: od 1764 M. Poczobut-Odlanicki, po 1807 Jan Śniadecki), 1762 — w Poznaniu (J. Rogaliński), 1791 — w Krakowie (Śniadecki), 1825 — w Warszawie (F. Armiński). W okresie międzywojennym działało w Polsce 5 obserwatoriów astronomicznych (w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie, Wilnie). Obecnie obserwatoria astronomiczne istnieją głównie przy uniwersytetach i mieszczą się na ogół w stacjach zamiejskich: w Krakowie — na Forcie Skała, Poznaniu, Toruniu — w Piwnicach, Warszawie — w Ostrowiku, Wrocławiu — w Białkowie. Obserwatoria (budynki), które zostały w miastach, mieszczą pracownie, sale wykładowe, biblioteki, administrację. W Polsce największy teleskop optyczny ma Obserwatorium Astronomiczne UMK w Piwnicach; jest nim kamera Schmidta o średnicy zwierciadła 90 cm. Obserwatoria astronomiczne śledzące zmiany szerokości geograficznych znajdują się w Borowcu koło Poznania i w Józefosławiu koło Warszawy (stacja Politechniki Warszawskiej). Od 1996 Obserwatorium Astronomiczne Uniwersytetu Warszawskiego dysponuje teleskopem o średnicy 1,3 m zainstalowanym na terenie amerykańskiego Obserwatorium Las Campanas w Chile.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Obserwatorium astronomiczne na Hawajach (USA)fot. A. Sierpińska/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Soccorro, National Radio Astronomy Obserwatory (USA)fot. A. Rusiecki/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Dźajpur, obserwatorium astronomiczne, XVIII w. (Indie)fot. M. Górski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia