nomenklatura

nomenklatura

[łac.],

politol. zastrzeżony tradycją polityczną lub formalnie usankcjonowany wykaz stanowisk kierowniczych w organach państw., instytucjach publicznych i urzędach, których obsadzenie wymaga opinii i decyzji określonego organu partii rządzącej.

Pojęcie nomenklatura jest kojarzone ze sposobem rządzenia charakterystycznym dla systemu komunistycznego. Wiąże się z nomenklaturową zasadą rekrutacji kadr oraz z nomenklaturowym mechanizmem podejmowania decyzji i sprawowania władzy. Nomenklaturowa zasada rekrutacji polega na uzależnieniu powołania na stanowisko kierownicze w organizacjach państw., przedsiębiorstwach państw., instytucjach kult., nauk., oświat. (i odwołania) od przynależności i rekomendacji partyjnej, co zapewnia wyłączność lub pierwszeństwo członkom partii rządzącej przed bezpartyjnymi (osoby bezpartyjne są mianowane lub formalnie wybierane również pod warunkiem rekomendacji partyjnej), zaliczeniu osób zajmujących stanowiska nomenklaturowe, a także potencjalnych kandydatów, do tzw. rezerwy kadrowej, spośród której odbywała się selekcja, w zamkniętym obiegu, kierowników różnych szczebli i sektorów administracji i instytucji publicznych. Nomenklaturowy mechanizm rządzenia w państwie kierowanym przez partię komunist. jest oparty na następujących zasadach: uznawanie uprzywilejowanej i niepodważalnej pozycji rządzącej partii komunist. za gwarancję trwałości ustroju; umiejscowienie źródła obowiązującej woli polit. i aktualnych dyrektyw w kierownictwie tej partii — kosztem fasadowej roli organów przedstawicielskich i ewentualnie innych partii, organizacji polit.; podporządkowanie resortowej struktury rządu i administracji resortowej strukturze aparatu partyjnego; przekształcenie organów i służb państw. (administracji państw. i gosp., wojska, służb bezpieczeństwa, sił porządkowych, sądownictwa, prokuratury, szkolnictwa, środków masowego przekazu) w swego rodzaju „aparaty” — programowo i kadrowo podporządkowane dyrektywom partii; hierarchizacja aparatów (np. dominacja służb bezpieczeństwa); uzależnienie organów państw. od aparatu partyjnego (ale też nierzadko — faktyczna dominacja upartyjnionego aparatu bezpieczeństwa, ewentualnie aparatu partyjno-wojsk., nad innymi ogniwami partii, włącznie z kierownictwem); prymat kryteriów ideol. i polit. (prawomyślności, identyfikacji i gorliwości ideol., lojalności itd.) nad wymogami fachowości, kompetencji; osobiste uzależnienie urzędników i profesjonalistów z różnych dziedzin na stanowiskach kierowniczych lub w nieformalnych rolach organizatorskich i przywódczych (w karierze służbowej i zaw., a nawet w warunkach życiowych); uniezależnienie sposobu funkcjonowania, a także oceny pracy, weryfikacji i selekcji kadr upartyjnionych „aparatów” od kontroli społ.; system przywilejów i nadużyć, związany z wykorzystywaniem prerogatyw kierowniczych oraz nieformalnych wpływów do uzyskiwania korzyści, ulg, zawłaszczania dóbr, występujący także w procesie oddawania władzy i zmian własnościowych (tzw. samouwłaszczenie nomenklatury). Zasada rekrutacji kadr i mechanizm decyzyjny oparty na nomenklaturze to praktyczna norma ustrojowa państw komunist., słabo jednak zharmonizowana z formalnym systemem prawnym (regulacja pozaprawna w przepisach wewnątrzpartyjnych, często tajnych, jak np. poufny dokument Biura Polit. KC PZPR z 1972, późne usankcjonowanie ustawowe — przeważnie w okresie schyłkowym).

W znaczeniu potocznym nomenklatura jest określeniem (zwykle negatywnym) kategorii osób zawdzięczających zajmowane stanowiska lub w ogóle karierę zaw. i polit. rekomendacji i nominacji politycznej. W niektórych publicyst. lub nauk. interpretacjach nomenklatura jest traktowana nie tylko jako kategoria społ., ale wręcz grupa społ. o specyficznych interesach i mentalności („aparatczykowskiej”), a nawet jako „nowa klasa” (władza jako źródło faktycznej własności i uprzywilejowania w podziale dóbr), której poczucie odrębności i solidarności wewn., utrzymuje się również w procesie transformacji ustrojowej. Jej rola w tym procesie jest przedmiotem badań nauk. i kontrowersji teoret., niedoceniana w niektórych analizach zmian ustrojowych, a demonizowana w tzw. teoriach spiskowych.

Bibliografia

M. Djilas Nowa klasa, Nowy Jork 1958;

M. Woslenski Nomenklatura, wyd. poza cenzurą, t. 1–2, Wrocław 1984;

G. Popow Z punktu widzenia ekonomisty. O powieści Aleksandra Beka Nominacja, w: Fenomen Stalina, Warszawa 1989;

E. Morin O naturze Związku Radzieckiego, Warszawa 1990;

S. Ehrlich Nomenklatura — przykład Polski. Próba analizy normatywno-porównawczej, „Państwo i Prawo” 1991 z. 12;

Elity w Polsce, w Rosji i na Wegrzech. Wymiana czy reprodukcja?, Warszawa 1995;

A. Paczkowski System nomenklatury w Polsce 1950–1970, Warszawa 2000;

J. Staniszkis Postkomunizm, Warszawa 2002.