narodowe biblioteki

narodowe biblioteki,

instytucje (ponad 100) o zróżnicowanych funkcjach, zadaniach, formach organizacji, statusie formalnoprawnym, nazwach i wielkości, których gł. zadaniem jest gromadzenie, przechowywanie, ochrona i rejestracja piśmiennictwa narodowego.

Do najstarszych są zaliczane: Biblioteka Nar. w Paryżu (Bibliothèque Nationale, 1368), Austr. Biblioteka Nar. w Wiedniu (1368), Biblioteka Marcjana w Wenecji (1468), Bawarska Biblioteka Państw. w Monachium (1558) i Biblioteka Król. im. Alberta I w Brukseli (1837). W Polsce Biblioteka Załuskich (1747) jest zaliczana do pierwszych 20 b.n., zał. przed 1800.

Początek dały im księgozbiory król. i kolekcje prywatne, do ich pomnożenia przyczynił się egzemplarz obowiązkowy oraz dary i zakupy; tworzenie b.n. przyspieszało kształtowanie się w XVIII i XIX w. państw nar., umacniało poczucie tożsamości narodowej. W XIX w. niemal wszystkie kraje Europy i Ameryki Łac. chlubiły się już posiadaniem takich bibliotek, często mieszczących się w monumentalnych gmachach i traktowanych z dumą jako atrybut suwerenności narodowej. W końcu XIX i w XX w. pojawiły się b.n. w Azji i Afryce. Obecnie nadal są kraje, w których uważa się za zbyteczne tworzenie b.n., choć realizuje się ich funkcje — w różnoraki sposób rozumiane i wypełniane. W poszczególnych krajach zakres działalności b.n. jest poszerzany o funkcje ważne dla systemu usług bibliotecznych i informacyjnych, jak np. nar. agencji bibliograficznej (opracowywanie i publikowanie bibliografii nar. — jak w Polsce), gromadzenia piśmiennictwa świat. (w wyborze), ośrodka katalogów centralnych, wypożyczeń międzybibliotecznych, międzynar. wymiany publikacji, badań nauk., opracowywania norm i standardów, kształcenia i dokształcania bibliotekarzy, i o inne zadania dostosowane do potrzeb gł. bibliotek krajowych. Stąd zróżnicowanie form organizacyjnych (gł. tworzonych wg kryteriów funkcji, przedmiotu zbiorów, topografii siedzib), dodatkowo wzbogacane uwarunkowaniami historycznymi. W większości państw wszystkie te funkcje pełni jedna b.n., w niektórych pełni je kilka bibliotek, np. w USA (Biblioteka Kongresu, Biblioteka Nar. Medycyny i Biblioteka Nar. Rolnictwa), są też powierzane innym bibliotekom: w Finlandii — Bibliotece Uniw. w Helsinkach, w USA i Japonii — bibliotekom parlamentarnym, w Kenii, Malawi i Botswanie — innym instytucjom; w Boliwii, Kambodży i Zambii b.n. są połączone z archiwami narodowymi. Podział funkcji nar. jest dokonywany wg kryterium przedmiotu zbiorów (np. w USA), rzadziej formy dokumentów (np. gromadzenie materiałów audiowizualnych w odrębnych instytucjach w Finlandii i Francji), lub funkcji (np. w RPA, gdzie Państw. Biblioteka w Tshwane zajmuje się bibliografią nar. i udostępnianiem zbiorów, a Biblioteka Południowej Afryki w Kapsztadzie ich archiwizowaniem). Do kategorii b.n. są zaliczane biblioteki stanowe w USA i Australii oraz 6 bibliotek wł. (poza Centralną Biblioteką Nar. we Florencji) utworzonych przed zjednoczeniem państwa. Zróżnicowanie b.n. wyraża się także w wielkości zbiorów, liczebności zatrudnionych pracowników, w złożoności struktur organizacyjnych, w statusie formalnoprawnym. Wśród największych na świecie wymienia się Bibliotekę Kongresu (Library of Congress), liczącą ponad 100 mln wol. zbiorów i zatrudniającą ponad 5000 pracowników, oraz Ros. Bibliotekę Państw., Bibliotekę Bryt., Nar. Bibliotekę Chin i Bibliotekę Nar. Francji.

Po II wojnie świat. niezwykły wzrost produkcji wydawniczej na świecie, rozwój i upowszechnienie się nowych technologii, a także ograniczenia finansowe przyspieszyły dynamikę zmian w b.n., zwłaszcza w utworzonych później. Instytucje te wzmocniły funkcje przewodnie w bibliotekarstwie krajowym; dzieląc się zadaniami gromadzenia piśmiennictwa nar. z innymi bibliotekami i instytucjami, umocniły swoją rolę w planowaniu i koordynacji krajowych służb bibliotecznych, rozwijają usługi — gł. dla innych bibliotek kosztem użytkowników indywidualnych. Stało się to możliwe dzięki stosowaniu nowych technologii, szczególnie w ochronie i konserwacji zbiorów (gł. druków wykonanych na kwaśnym papierze) oraz tworzeniu komputerowych baz danych, z których rekordy są chętnie przejmowane przez inne biblioteki krajowe i zagraniczne. Ograniczenia finansowe, które dotykają b.n., wymuszają komercjalizację ich usług. Poziom dochodów, jakie one przynoszą, nie przekracza nigdzie — z dwoma wyjątkami — 10% budżetów b.n. Dochody Biblioteki Bryt. i Austral. Biblioteki Nar. pokrywają do 25% ich wydatków. Nowe inicjatywy i rozwiązania ułatwia wzajemna współpraca b.n. na forum krajowym i międzynar., m.in. w ramach stałej świat. Konferencji Dyrektorów Bibliotek Nar. (od 1974) oraz Eur. Konferencja Dyrekorów Bibliotek Nar. (1987).

Jan Wołosz