monarchia

monarchia

[gr. mónos ‘jedyny’, árchō ‘władam’],

forma państwa, w którym reprezentantem władzy suwerennej jest monarcha (król, car, cesarz, szach, książę, chan, faraon), sprawujący tę władzę z reguły dożywotnio, samodzielnie lub wspólnie z innymi organami.

Występują różne klasyfikacje monarchii. Ze względu na sposób uzyskania władzy wyodrębnia się monarchię dziedziczną — monarcha zasiada na tronie na mocy dziedziczenia (np. Polska w okresie panowania Piastów, obecnie Wielka Brytania, Belgia, Szwecja), oraz monarchię elekcyjną — o powołaniu na tron decyduje wybór (np. Polska 1572–1795; współcześnie: Malezja, Zjednoczone Emiraty Arabskie); ze względu na charakter więzi spajającej państwo wyróżnia się monarchię uniwersalną (np. monarchia habsburska) oraz monarchię narodową (np. Polska w XIV w., Anglia w XIV i XV w.). Inne klasyfikacje cechuje podejście kompleksowe, lepiej oddające charakter ustroju państwowego. Bierze się w nim pod uwagę czynniki o różnorodnym charakterze i relacje zachodzące między nimi. Na tej podstawie wyróżnia się następujące typy monarchii: despotia (starożytna Babilonia, Persja, Egipt), w której powiązania z bogami uzasadniały władzę monarchy (syn lub krewny boga); był on pośrednikiem między poddanymi a bogami, naczelnym wodzem, źródłem prawa i troszczył się o dobro wszystkich poddanych, a w wielu despotiach też najwyższym kapłanem; monarchia patrymonialna (np. Polska X–XIII w.), monarcha skupiał w swoich rękach całość władzy państwowej, traktował państwo jak swoją własność (łacińskie patrimonium ‘ojcowizna’) i nie postrzegał swej władzy jako funkcji publicznej; monarchia stanowa (np. Polska XIV–XV w., Anglia XIII–XV w.), władzę monarchy ograniczały uprawnienia stanów (duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo), reprezentowanych w zgromadzeniach stanowych; prawnie były określone zasady następstwa tronu, zakresem władzy publicznej objęto szerszy, niż dotychczas, zakres spraw, co pociągnęło za sobą rozbudowę aparatu państwowego; monarchia absolutna (absolutyzm); monarchia konstytucyjna (ukształtowana w wyniku rewolucji angielskiej 1688–89), zakres i sposób sprawowania władzy przez monarchę określa konstytucja, pozostawiając w jego ręku władzę wykonawczą i pozwalając mu na powoływanie rządu niezależnego od parlamentu; zobowiązuje go do przestrzegania zasady podziału władz, przekazując uprawnienia prawodawcze parlamentowi, a wymiar sprawiedliwości niezawisłym sądom. Współczesną odmianą monarchii konstytucyjnej jest monarchia parlamentarna (np. Belgia, Dania, Hiszpania, Holandia, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania), w której właściwy proces sprawowania władzy realizuje się między parlamentem a rządem; rola monarchy sprowadza się do funkcji reprezentacyjnej — jest on traktowany jako symbol tradycji i tożsamości państwa, ma jednak prawo do informacji o toku spraw państwowych (w pewnych sytuacjach także do wyrażania opinii i zastrzeżeń). Na początku XXI w. na świecie 45 państw jest monarchiami, w tym 12 w Europie.

Bogusław Banaszak

Insygnia królewskie Kazimierza III Wielkiego (kopie grobowe) — Skarbiec Katedry Krakowskiej

Zamek Królewski w Warszawie, Sala Tronowa

David Jacques-Louis, Koronacja Napoleona i Józefiny 2 grudnia 1804 roku, 1806–07 — Luwr, Paryż

Fryderyk I Barbarossa koronowany przez papieża Hadriana IV, 1155, miniatura w manuskrypcie Speculum historiale Vincenta de Beauvais, XV w. — Musée Condé, Chantilly