mobilność przestrzenna,
demogr. element szerszego pojęcia mobilności (ruchliwości) społecznej; oznacza przesunięcia pozycji ludzi na skali, charakteryzującej ich cechy społeczne, takie jak przynależność do grupy społecznej, grupy zawodowej czy jednostki osiedleńczej;
mobilność przestrzenna
Encyklopedia PWN
jest także określana jako mobilność geograficzna lub terytorialna. Mobilność przestrzenna obejmuje migrację i cyrkulację, czyli fizyczne przemieszczenia ludzi, jakim towarzyszy transfer z jednej jednostki (przestrzeni) społecznej do innej, przy czym podstawowa różnica między migracją a cyrkulacją polega na tym, że pierwsza z nich prowadzi do trwałej lub względnie trwałej zmiany miejsca zamieszkania, a druga — nie. Pojęcie to nie uwzględnia więc rutynowego, fizycznego ruchu ludzi w przestrzeni, jaki odbywa się w obrębie tak samo zdefiniowanej jednostki (przestrzeni) społecznej (np. wędrówka do sklepu lub spacer do parku w pobliżu miejsca zamieszkania). Nie wydaje się zasadne dążenie do podania ścisłego kryterium wyróżnienia mobilności przestrzennej w wyżej podanym znaczeniu, jak również odróżnienia migracji od cyrkulacji, ponieważ zarówno pojęcie „jednostki (przestrzeni) społecznej”, jak i „trwałości zamieszkiwania” jest konwencją wykazującą zróżnicowanie w danym momencie oraz zmienność w czasie. Próby odniesienia pojęcia „mobilność przestrzenna” do konkretnych zjawisk społecznych prowadzą zwykle do przyjęcia za podstawę jednostki terytorialnej, mającej określony status administracyjny, którą ludzie opuszczają celem udania się do innej.
Mobilność przestrzenna jest procesem czasowo-przestrzennym, niekiedy wieloetapowym i o dużej złożoności; w przypadku niektórych ludzi trwa przez całe ich życie. Tryb życia niektórych ludów czy grup populacji (zwanych nomadami) zakłada koczownictwo, czyli ciągłą mobilność przestrzenną. Współcześnie zdecydowana większość ludzi wiedzie osiadły tryb życia, a mobilność przestrzenna jest dla nich jedynie doraźnym (choć niekiedy powtarzalnym i stosunkowo częstym) środkiem realizacji celów, takich jak zamieszkiwanie, nauka, praca, założenie rodziny, odwiedziny, zwiedzanie, bezpieczeństwo itd.
Badacze mobilności przestrzennej toczą spór o to, czy jest ona związana z rozwojem społecznym, a nawet o to, czy człowiek jest z natury osiadły czy też mobilny. W badaniach stosunkowo mało uwagi poświęca się zjawisku nie tyle mobilności, co przypadkowi mobilności — znacznie mniej uwagi cyrkulacji, aniżeli migracji. Można stąd wnioskować, że wędrówki na dalsze odległości i zakładające dłuższą nieobecność w miejscu ich zapoczątkowania są uważane za zjawisko rzadsze i mniej typowe dla człowieka. Niektórzy badacze reprezentują pogląd, iż współczesne, nowoczesne społeczeństwa charakteryzują się podwyższoną mobilnością przestrzenną. Przeciwnicy tej tezy wskazują na liczne, rozproszone geograficznie i reprezentujące różne cywilizacje przykłady nasilonej mobilności przestrzennej, zwłaszcza cyrkulacji, we wcześniejszych społeczeństwach.
Marek Okólski
Bibliografia
P. Dorejko Przemiany struktur społeczno-demograficznych ludności, w: Teoria przejścia demograficznego, red. M. Okólski, Warszawa 1990;
M. Chapman, R.M. Prothero Themes on Circulation in the Third World, w: Circulation in the Third World Countries, eds M. Chapman, R.M. Prothero, London 1985.
