mistyka

mistyka

[gr. mystikós ‘tajemny’],

sfera duchowości, przejawiająca się pod różnymi nazwami i postaciami w wielu tradycjach religijnych, której istotę określa dążenie do poznania i zjednoczenia z Bogiem czy absolutem.

W kulturze zachodniej źródeł mistyki należy dopatrywać się w spekulacjach jońskich filozofów przyrody, w tradycjach misteryjnych (misteria) oraz u Platona. Następnie mistyka krystalizuje się w średnim platonizmie (Filon z Aleksandrii) i neoplatonizmie (Plotyn). Terminu mistyczny na określenie duchowego poznania Boga użył po raz pierwszy Orygenes, ale rzeczownikowe użycie terminu mistyka jako pojęcia datuje się dopiero od XVII w. Chrześcijańska teologia mistyczna rozwinęła się szczególnie w patrystyce (Orygenes, Grzegorz z Nyssy, Diadoch, Pseudo-Dionizy, Augustyn) oraz w monastycyzmie (Ewagriusz z Pontu, Makary). W odróżnieniu od różnych mistyk przeważających na gruncie religii wschodnich, przede wszystkim Indii i Chin, w których jaźń mistyka „zatraca się” w różnych postaciach Absolutu (atman, brahman, dao), mistyka chrześcijańska jest typem mistyki dialogicznej, w której człowiek dąży do odkrycia Boga jako Osoby i do zjednoczenia z nim przez miłość. W rozumieniu chrześcijańskim mistyka jest darem Boga przejawiającym się najpierw przez oczyszczenie duszy (tj. wyzbycie się grzechów ciężkich i złych skłonności), następnie jej oświecenie (tj. trwanie i postęp w łasce uświęcającej), ostatecznie zaś — przez zjednoczenie z Bogiem. Do najważniejszych nurtów mistyki chrześcijańskiej, do których nawiązują współcześni autorzy, należą: mistyka cysterska (święty Bernard z Clairvaux), mistyka wiktoryńska (Ryszard od świętego Wiktora), mistyka franciszkańska (święty Bonawentura), mistyka nadreńska (J. Eckhart, J. Tauler, H. Suzo, J. Ruysbroeck), mistyka karmelitańska (święty Jan od Krzyża, święta Teresa z Ávili), tradycja świętego Tomasza z Akwinu (tomizm) oraz mistyka protestancka (J. Boehme). W judaizmie do najważniejszych form mistyki należą: chasydyzm, kabała i sabataizm; w islamie za synonim mistyki uchodzi sufizm, a ponadto z kultywowania praktyk mistycznych jest znana część isma’ilitów oraz grupy ekstremistów ghulat. Bogactwo form mistycznych przejawiło się w długiej historii religijności subkontynentu indyjskiego: mistyka wedyjska, mistyka rytualistyczna, filozoficzna mistyka upaniszad i wedanty, mistyka jogi, mistyka tantryzmu i ruchu bhakti, mistyka buddyjska z jej bogatą tradycją wykraczającą poza Indie i znajdującą kontynuację w mistyce buddyzmu tybetańskiego, w chińskiej mistyce chan oraz japońskiej mistyce zen. Całkiem niezależna od tradycji indyjskiej jest natomiast chińska mistyka taoistyczna w jej różnych odmianach (taoizm).