migracje
 
Encyklopedia PWN
migracje
[łac. migratio ‘przesiedlenie’],
demogr. wędrówki albo ruch mechaniczny (fizyczny) ludności; element i podstawowa (obok cyrkulacji) forma mobilności przestrzennej; oznaczają przemieszczenia terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania.
Oznaczają przemieszczenia terytorialne związane ze względnie trwałą zmianą miejsca zamieszkania. Według kryterium czasu migracje dzieli się na stałe (trwała zmiana miejsca zamieszkania), czasowe (sezonowa lub okresowa zmiana miejsca zamieszkania), wahadłowe (codzienne dojazdy z miejsca zamieszkania do miejsca pracy lub nauki). Ze względu na odległość rozróżnia się migracje: wewnętrzne (w obrębie danego państwa — wewnątrzregionalne lub międzyregionalne), zewnętrzne (poza granice państwa — kontynentalne, międzykontynentalne). Biorąc pod uwagę organizację można wyróżnić migracje: żywiołowe, planowe (np. repatriację), legalne, nielegalne, dobrowolne, przymusowe (przesiedlenia, wysiedlenia, deportacje). W zależności od przyczyn migracje dzieli się na zarobkowe, rodzinne, narodowościowe, religijne, polityczne, rekreacyjne, turystyczne. Specyficzne są migracje pozorne spowodowane zmianami administracyjnymi jednostek osiedleńczych, np. włączeniem wsi do obszaru miasta. Napływ ludności na dane terytorium to imigracja, odpływ to emigracja. Powrót do dawnego miejsca zamieszkania (migracja powrotna), to reemigracja. Miary zjawisk migracji stosowane w demografii to: migracja brutto — suma imigracji i emigracji; saldo migracji (migracja netto) — różnica między napływem i odpływem ludności.
Do opisu, wyjaśniania i sterowania migracjami są stosowane modele: grawitacyjne, które przyjmują, że wielkość migracji jest funkcją liczby mieszkańców miejsc przeznaczenia i pochodzenia oraz odległości między nimi — większe ośrodki przyciągają ludzi z mniejszych, wzrost odległości osłabia siłę przyciągania; ekonomiczne, które zakładają, że ludzie dostosowują się do zmian ekonomicznych: podążają za możliwością uzyskania pracy, wyższych wynagrodzeń. Migracje bezpośrednio i szybko oddziałują na zmiany struktury i rozmieszczenie ludności (szybciej niż ruch naturalny: urodzenia i zgony) i stanowią istotny czynnik ilościowego i jakościowego rozwoju ludności.
Migracje występowały w całej historii ludzkości. Dawniej jednak, stanowiły znacznie częściej niż współcześnie, akt zbiorowy, a nie indywidualny oraz wykazywały wyraźną cykliczność, często silnie związaną z czynnikami przyrodniczymi. Grupy ludzi (plemiona, rody, hordy itp.) przemieszczały się w przestrzeni geograficznej w dążeniu do uniknięcia skutków zaburzeń w naturalnym środowisku zajmowanego wcześniej terytorium, zwłaszcza klęski nieurodzaju, a także zniewolenia, prześladowania czy wręcz eksterminacji przez inne grupy lub w dążeniu do zdobycia panowania nad in. (dogodniejszym) terytorium czy in. grupami ludzi (wraz z ich zasobami). Przykładem tego rodzaju migracji, o szczególnie dużej skali i długotrwałych skutkach, jest inwazja plemion indoeuropejskich, zapoczątkowana w I tysiącleciu p.n.e. Stosunkowo rzadkie wędrówki podejmowane indywidualnie wiązały się zazwyczaj ze świadczeniem usług wymagających podróżowania (kupiectwo, pobór podatków itp.), jednak i one były na ogół odbywane grupowo (np. z eskortą).
Współczesne migracje rozpoczęły się od masowego wychodźstwa ludności wiejskiej do miast. Zjawisko to zostało zainicjowane w zachodniej części Europy pod wpływem wielkich przemian społeczno-ekonomicznych (industrializacja i urbanizacja) i ludnościowych (demograficzne przejście), skąd przeniosło się do pozostałej części Europy, a także na in. kontynenty. Zbiegło się ono z kolonizacją i zaludnianiem kilku wielkich, dotąd w dużym stopniu „dziewiczych” obszarów kuli ziemskiej (Ameryka Północna, Mandżuria, Syberia). W odróżnieniu od wcześniejszych, wędrówki te podejmowano z reguły indywidualnie. Ocenia się, że ok. 1800, gdy rozpoczynał się exodus ze wsi do miast, zaledwie 3% światowej populacji mieszkało w miastach. Pomimo wyższego przyrostu naturalnego ludności wiejskiej, po 150 latach ten odsetek podniósł się do 29%, co świadczy o tym, że zmiana ta wynikała głównie z migracji W krajach, w których masowe migracje ze wsi do miast pojawiły się już w XIX w., przepływ ten zaczął gwałtownie słabnąć w końcu lat 70. XX w., gdy mieszkańcy miast stanowili przeciętnie ok. 70% całej ich ludności.
Innym rodzajem masowych współczesnych migracji są międzynarodowe przepływy ludności o charakterze osiedleńczym. Do wybuchu II wojny światowej były one głównie udziałem mieszkańców Europy, którzy z reguły kierowali się na in. kontynenty (łącznie od początku XIX w. przesiedliło się ok. 60 mln osób), co można postrzegać jako kontynuację i dopełnienie wcześniejszej ekspansji indoeuropejskiej. Międzynarodowe migracje w XIX w. decydująco wpłynęły na zmianę proporcji ludnościowych między różnymi krajami i kontynentami, np. udział ludności Ameryki Północnej w zaludnieniu Ziemi wzrósł z 0,7 do 5,1% w XX w. W 2. połowie XX w. międzynarodowe migracje odbywały się z niesłabnącą, choć nierównomierną w czasie siłą. Największy w nich udział przypadł mieszkańcom Ameryki Łacińskiej i Azji, a najważniejszymi obszarami docelowymi były Ameryka Północna i Europa, np. w 2000 do krajów UE napłynęło ok. 1 mln imigrantów (w tym ok. 2/3 spoza tego obszaru), do Ameryki Północnej ok. 800 tysięcy, a do Japonii ponad 250 tysięcy. Głównymi terytoriami wychodźstwa były zaś (niemal w równym stopniu) Chiny i Meksyk, skąd wywodziło się ok. 250 tysięcy emigrantów.
W XX w. ogromnie nasiliły się migracje odbywane pod wpływem zaburzeń politycznych, szczególnie migracje uchodźców, w tym związane z wysiedleniami lub przesiedleniami na tle narodowym, etnicznym i plemiennym. Wielkie rozmiary przybrało to zjawisko najpierw w południowo-wschodniej części Europy, bowiem w następstwie 2. wojny bałkańskiej, nieudanej inwazji Grecji na wschodnie wybrzeże Morza Egejskiego oraz rozpadu imperium austro-węgierskiego, kilka mln ludzi utraciło swe miejsce zamieszkania (m.in. po ok. 1 mln mieszkańców Grecji i Turcji). W okresie międzywojennym niektóre kraje Europy doświadczyły ponadto masowego odpływu ludności na tle politycznym (np. z Rosji i Hiszpanii). Szczególnie nasilone było też uchodźstwo Żydów z Niemiec. Zjawisko migracji wywołanych czynnikami politycznymi sięgnęło zenitu po wybuchu II wojny światowej. Według przybliżonych ocen ponad 26 mln mieszkańców Europy musiało zmienić miejsce zamieszkania podczas wojny, a ponad 30 mln w ciągu 5 lat po jej zakończeniu. Skutkiem wojny były też masowe przemieszczenia ludności poza Europą, a najbardziej zostali nimi dotknięci mieszkańcy Indii, Japonii, Pakistanu i Palestyny. Od lat 60. XX w. głównym światowym obszarem wychodźstwa stały się kraje Afryki i Azji. Liczba uchodźców, zarówno wewnętrznych jak i zagranicznych, systematycznie wzrastała: w 2. połowie lat 90. w Afryce stale rejestrowano 5,5–6,5 mln uchodźców, a w Azji ok. 5 mln. Dodatkowym ważnym czynnikiem tych migracji stały się klęski żywiołowe, wywołujące głód na masową skalę.
Wielka skala charakteryzuje również współczesne międzynarodowe migracje pracownicze. Ich początki są wiązane z masowym (okresowo przewyższającym nawet imigrację do USA) napływem robotników przemysłowych do Francji w latach 20. XX w. W jej wyniku, 1931 w tym kraju mieszkało 2,8 mln osób urodzonych za granicą (blisko 7% całej populacji), pochodzących przede wszystkim z Polski i Włoch. Przez kilka 10-leci po zakończeniu II wojny światowej napływ pracowników z zagranicy odgrywał istotną rolę w równoważeniu rynku pracy kilku krajów Europy Zachodniej (przede wszystkim Wielkiej Brytanii, Francji i Niemiec), w których głęboki niedobór robotników przemysłowych wynikał z wysokiego tempa wzrostu gospodarczego (powojenna rekonstrukcja) oraz malejącej reprodukcji rodzimej siły roboczej (schyłek przejścia demograficznego). Popyt na pracowników migrantów był tak duży, że dla zaspokojenia go niezbędne stało się zawarcie międzypaństwowych porozumień regulujących werbunek robotników w krajach ich pochodzenia. Znamiennym przypadkiem ilustrującym to zjawisko stały się Niemcy, które 1960–71 podpisały umowy o zatrudnieniu (i werbunku) z 9 krajami z Europy Południowej, Afryki Północnej, Turcją i Koreą. W związku z tym liczba pracowników cudzoziemskich, którzy jeszcze ok. 1950 należeli do rzadkości, 1964 przekroczyła 1 mln, a 1971 — 2 mln (1973 w Niemczech stanowili oni 11% zatrudnionych). W szczytowym okresie (1971) do Niemiec napłynęło prawie 750 tysięcy nowych robotników z zagranicy, więcej niż kiedykolwiek wcześniej do jakiegokolwiek innego kraju. W końcu XX w. w skali globalnej występowały 4 główne obszary, do których masowo kierowali się migranci należący do tej kategorii: Ameryka Północna, Europejski Obszar Gospodarczy, Azja Południowo-Wschodnia (wraz z Australią) oraz Półwysep Arabski. W każdym z tych obszarów znajdowało pracę jednocześnie od kilku do kilkunastu mln cudzoziemców. Cechami wyróżniającymi pracownicze migracje tego okresu były m.in., oprócz dużego nasilenia, znaczne (w porównaniu z wcześniejszymi okresami) geograficzne zróżnicowanie krajów pochodzenia migrantów oraz wysoki udział nieudokumentowanego ich zatrudnienia.
Migracje w skali globalnej stają się coraz powszechniejsze i w coraz większym stopniu zmieniają strukturalne cechy demograficzne zasobów kuli ziemskiej. Według urzędowych danych 1970–95 kilkanaście krajów zarejestrowało dodatnie saldo migracji powyżej 1 mln i podobna ich liczba — ujemne saldo migracji powyżej 1 mln. Pięć najważniejszych krajów imigracji: USA, Rosja, Arabia Saudyjska, Indie i Kanada, uzyskało z tego tytułu łączny przyrost ludności ok. 31 mln, a pięć najważniejszych krajów emigracji: Meksyk, Bangladesz, Afganistan, Filipiny i Kazachstan, utraciło łącznie ok. 19 mln osób. Z najważniejszego kraju odpływu — Meksyku, przeważająca większość emigrantów udała się do USA (najważniejszego spośród krajów posiadających dodatnie saldo migracji), gdzie stali się największą grupą (28% wszystkich imigrantów), zdecydowanie przewyższając liczebnie inne nacje: Filipińczyków, Salwadorczyków, Kubańczyków, Kanadyjczyków, Koreańczyków, Brytyjczyków, Wietnamczyków, Chińczyków itd. Z kolei imigranci w Europie Zachodniej w 50% pochodzili spoza Europy (w tym 1/2 z Azji, a 1/3 z Afryki). Organizacje międzynarodowe szacowały, że w końcu lat 90. we wszystkich krajach mieszkało ponad 130 mln udokumentowanych (legalnych) imigrantów oraz ok. 30 mln nieudokumentowanych. Ponadto mieszkało w nich wiele mln osób repatriowanych lub naturalizowanych, które wcześniej odbyły migracje, choć nie były uznawane za imigrantów. Do tego trzeba dodać ok. 15 mln osób, które za granicą uzyskały lub ubiegały się o status uchodźcy lub tymczasową ochronę. Wreszcie, trudne do oszacowania miliony osób przebywały poza granicami kraju swego zwykłego (stałego) zamieszkiwania ze względu m.in. na sezonowe zatrudnienie, odbywanie studiów, misji dyplomatycznych lub wojskowych. Biorąc pod uwagę jedynie udokumentowanych imigrantów (ogółem 130 mln, tj. 2,3% ludności Ziemi), najwięcej w stosunku do ludności rodzimej (11%) było ich w Azji Zachodniej (głównie na Półwyspie Arabskim), a następnie w Ameryce Północnej (8%) i w Europie Zachodniej (6%), natomiast najmniej w Chinach (poniżej 0,1%).
Bibliografia
M. Latuch Demografia społeczno-ekonomiczna, Warszawa 1985;
Readings in Population Research Methodology, eds. D.J. Bogue, E.E. Arriaga, D.L. Anderton, vol. 4, Chicago 1993;
World Population Monitoring 1997, w: International Migration and Development, New York 1998.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia