miasto

miasto,

skupisko ludzkie, przeciwstawiane wsi, charakteryzujące się zagęszczoną zabudową, zróżnicowaną strukturą społeczną mieszkańców, utrzymujących się w większości z zajęć nierolniczych — handlu, rzemiosła, przemysłu i usług.

Podstawową przyczyną zakładania i rozwoju miast była naturalna tendencja do tworzenia się organizacji społecznych umożliwiających zwiększanie efektywności pracy ludzkiej. W różnych okresach historycznych, formacjach gospodarczych oraz regionach geograficznych, miasta różniły się funkcjami, wielkością i formą. Ponieważ miasto nie zawsze zamyka się w granicach administracyjnych, a liczba ludności często nie oddaje jego istotnej wielkości, stosuje się dodatkowe pojęcia aglomeracji miejsko-przemysłowej, konurbacji, regionu miejskiego i in. Dominujące funkcje danego miasta (handlowe, rzemieślnicze, górnicze, portowe i inne) mogą nadawać mu swoisty charakter.

Pierwsze miasta powstawały zapewne w 2. połowie VI tysiąclecia p.n.e. i były na ogół samodzielnymi jednostkami politycznymi (Sumer IV–III tysiąclecie) oraz ośrodkami kultu religijnego (starożytny Egipt, Mezopotamia, Indie, Chiny). Charakterystycznym typem miasta-państwa była grecka polis; ok. II tysiąclecia p.n.e. na Krecie do wielkiego rozkwitu doszło Knossos, a na lądzie grecki Tyryns i Mykeny; w ramach I kolonizacji greckiej miasta powstawały na wyspach Morza Egejskiego i wybrzeżach Azji Mniejszej; II wielka kolonizacja grecka (VIII–VII w. p.n.e.) objęła tereny od Hiszpanii aż po wschodnie pobrzeża Morza Czarnego, wybrzeża Azji Mniejszej, Egipt i Cyrenajkę. Różnicowała się struktura zawodowa miast greckich (ośrodki handlu i rzemiosła, np. Ateny) i doskonaliła ich budowa; w VI–V w. p.n.e. wykształciły się zasady planowania miast z prostokątną siatką ulic, agorą i zespołem budowli publicznych; po podbojach Aleksandra III Wielkiego budowa wspaniałych stolic: Aleksandrii i Pergamonu. Na Półwyspie Apenińskim stwierdzono powstawanie miast od VIII w. p.n.e. w regionach południowych i w Etrurii. Wraz z polityczną ekspansją Rzymu zakładano miasta w Italii i podbitych prowincjach; od IV w. p.n.e. szczególną rolę w rozwoju przestrzennym miast odegrało zastosowanie planu obozu rzymskiego, który cechował prostokątny zarys murów i skrzyżowanie dróg pod kątem prostym; w państwie rzymskim wykształciła się szczególna forma samorządu miejskiego (municypium); różnicowały się funkcje miast (ośrodki handlowe, administracyjne); po upadku państwa rzymskiego rozpoczął się na jego obszarze proces dezurbanizacji. Na początku naszej ery miasta pojawiły się na obszarze kultur prekolumbijskich.

We wczesnym średniowieczu osiedla typu miejskiego (rzemieślniczo-handlowe) rozwijały się głównie przy grodach; ważne znaczenie dla średniowiecznej urbanistyki miał rozwój miast europejskich w IX–XI w. (zalążki prawa miejskiego); od XII w. wzrosła liczba i znaczenie miast, wyodrębniło się mieszczaństwo i wykształciły się formy ustroju miejskiego (komuna miejska) — początkowo w krajach południowej i zachodniej, później w środkowej i wschodniej Europie; niektóre miasta Italii uzyskały charakter niezależnych republik; związki miast (np. niemiecka Hanza) odegrały dużą rolę polityczną. Miasta średniowieczne, zakładane w ramach planowej akcji kolonizacyjnej, miały najczęściej regularny układ ulic skupionych wokół rynku, były otoczone wałami lub murami z bramami i basztami, za którymi powstawały z czasem przedmieścia. W IX i X w. okres rozkwitu miast przeżywał świat muzułmański (Bagdad); wielkie miasta istniały na Dalekim Wschodzie (Angkor, Pekin). Okres renesansu przyniósł wiele nowatorskich koncepcji teoretycznych (zwłaszcza w zakresie funkcji oraz kształtu miasta, fortyfikacji, typów budowli, m.in. Palmanova we Włoszech, Zamość w Polsce). Wielkie odkrycia geograficzne w XV i XVI w. spowodowały kolonizację miejską Ameryki, a w Europie, w wyniku powstania nowego układu, ośrodków na szlakach handlowych i zmiany w rozwoju miast.

Znaczna rozbudowa miast rozpoczęła się od 2. połowy XVIII w. w związku z rewolucją przemysłową; odkrycia naukowe i wynalazki techniczne (maszyna parowa) sprzyjały procesom urbanizacyjnym (migracje ze wsi do miast); żywiołowość tych procesów powodowała różnicowanie się statusów społecznych ludności, powstawały nadmiernie zagęszczone i nędzne dzielnice robotnicze i wykwintne śródmieścia.

Rozwój nauk społecznych i przyrodnicznych, zwłaszcza wiedzy w zakresie higieny publicznej, wzmógł od połowy XIX w. działania na rzecz uzdrowienia środowiska miejskiego. Powstawały nowe koncepcje urbanistyczne (A. Soria y Mata — miasto liniowe, E. Howard — miasto ogród, T. Ganier — miasto przemysłowe). Po I wojnie światowej rozpoczęto działania w celu złagodzenia problemu mieszkaniowego w miastach przez tworzenie, odpowiadających standardom higieny, zasobów mieszkaniowych dla nisko zarabiających. W ramach CIAM, od 1928 wypracowano ideę miasta funkcjonalnego, którego zasady zostały wyłożone w Karcie ateńskiej. Po II wojnie światowej odbudowano wiele totalnie zniszczonych miast nadając im cechy nowoczesności (Warszawa), rozpoczęto przebudowę i rozbudowę miast historycznych (m.in. Sztokholm, Moskwa, Paryż). Prace koncentrowano na unowocześnianiu układów komunikacyjnych (metro, autostrady miejskie), budowie nowych dzielnic mieszkaniowych, tworzeniu wydzielonych ośrodków handlowo-usługowych, zakładaniu nowoczesnych obszarów przemysłowych oraz wyznaczaniu rejonów wypoczynku, sportu i zabaw; zakładano nowe miasta, głównie w celu odciążenia miast o nadmiernej dynamice wzrostu (Londyn, Paryż); w słabiej zaludnionych rejonach świata powstają nowe miejskie ośrodki przemysłowe (Syberia, rejon Zatoki Perskiej). Stale rośnie liczba miast powyżej miliona mieszkańców; zespoły miast tworzą wielomilionowe aglomeracje i konurbacje (Megalopolis w USA ciągnący się od Bostonu do Waszyngtonu, zespół ok. 30 miast wokół zatoki Osaka w Japonii, miasta Zagłębia Ruhry w Niemczech). Stałe doskonalenie metod planistycznych przez łączenie licznych dyscyplin naukowych ma na celu regulowanie procesów rozwojowych miast i łagodzenie konfliktów powstających w trakcie ich przebiegu; zakres tych uregulowań stale jest niewystarczający, wymagają one bowiem olbrzymich nakładów finansowych i ciągłego doskonalenia metod zarządzania.

Morando Bernardo, plan Zamościa, realizowany od 1581

Miejska wyspa ciepła

Ávila, mury miejskie, XI–XIII w. (Hiszpania)

Paryż, dzielnica Défense

Le Corbusier, Plan voisin, część projektu (wizja centrum idealnego miasta), 1925

Zamość, rynek, Bernardo Morando

Brasília, widok z Wieży Telewizyjnej (Torre del Televisāo) na Españada dos Ministerios, w głębi na lewo pałac prezydencki (Brazylia)

Sparta, rekonstrukcja starożytnego miasta