mezozoik
 
Encyklopedia PWN
mezozoik
[gr. mésos ‘środkowy’, zṓon ‘istota żyjąca’, ‘zwierzę’],
era mezozoiczna,
środkowa era (jednostka geochronologiczna) eonu fanerozoicznego (fanerozoik) w geologicznej historii Ziemi, trwająca od ok. 250 do 65 mln lat temu; także eratem (jednostka chronostratygraficzna) obejmujący skały powstałe w tej erze.
Mezozoik dzieli się na 3 okresy (systemy): trias, jurę i kredę. Dolną i górną granicę mezozoiku wyznaczają wielkie wymierania organizmów.
Procesy geologiczne.
Na początku mezozoiku (w triasie) istniał jeszcze jeden wielki superkontynent Pangea, scalający Laurazję (na północy) z Gondwaną (na południu). Podczas jury nastąpiło oddzielenie się Gondwany od mas kontynentalnych na północy i równocześnie sama Gondwana ulegała postępującemu rozpadowi tak, iż u schyłku wczesnej kredy jedynie Antarktyda i Australia były zespolone. Amerykę Południową, Afrykę, Dekan i Madagaskar rozdzielały wąskie i płytkie morza. W kredzie rozwierał się Atlantyk, najpierw na południe (wczesna kreda), potem na północy (późna kreda). W jurze i kredzie wystąpiły wielkie transgresje morza, kończące się regresjami pod koniec tych okresów. W mezozoiku nie było wielkich deformacji tektonicznych, bowiem rozpad kontynentów i rozsuwanie się płyt litosfery uniemożliwiły ich kolizję. Jedynie kolizja łuków wyspowych lub mikrokontynentów prowadziła do lokalnych orogenez, np. na Krymie (pogranicze wczesnej i środkowej jury), w Tatrach i Masywie Bihorskim w Rumunii (środek kredy), w pasmie Laramie w Górach Skalistych oraz w Pieninach (schyłek kredy). W mezozoiku klimat był wyrównany, brak było zlodowaceń; optimum klimatyczne występowało w jurze; podczas tego optimum odbywała się na niespotykaną skalę sedymentacja osadów oolitowych (oolit).
Świat roślinny i zwierzęcy.
Na początku mezozoiku świat roślin lądowych niewiele się różnił od późnopaleozoicznego; na lądach dominowały rośliny nagozalążkowe należące do 2 grup; do pierwszej należały szpilkowe, które w mało zmienionej formie dotrwały do dziś, do drugiej — wymarłe benetyty (późny trias–wczesna kreda) i dotrwałe do dziś sagowce. Na przełomie wczesnej i późnej kredy pojawiły się rośliny okrytozalążkowe, które dominują na dzisiejszych lądach; ich pojawienie się wyznacza granicę między dwiema erami rozwoju flory: mezofityczną i kenofityczną. Rozwój roślinności, także morskie, sprzyjał życiu ogromnych i wyspecjalizowanych gadów lądowych, morskich i latających (dinozaurów, plezjozaurów, ichtiozaurów, pterozaurów); z gadów teropodów wywodzą się ptaki, które pojawiły się u schyłku jury (archeopteryks). Pierwsze, niewielkich rozmiarów ssaki pojawiły się w triasie. We wczesnym mezozoiku świat organizmów morskich, w przeciwieństwie do roślin lądowych, różnił się istotnie od paleozoicznego, na granicy paleozoiku bowiem i mezozoiku wymarło wiele szczepów, a rozwój wielu innych został zahamowany. Odbudowa świata morskich organizmów po późnopermskim wymieraniu nie postępowała zbyt szybko; na uwagę zasługuje rozwój amonitów (szczep głowonogów wymarły z końcem kredy); podczas mezozoiku tempo ich przemian ewolucyjnych było największe. Podczas mezozoiku ekosystem morski ulegał systematycznym zmianom w wyniku pojawiania się wielkich gadów pływających (od triasu), nanoplanktonu wapiennego (od jury), rozwoju wielkich budowli rafowych z korali sześciopromiennych (od jury) oraz rozwoju ryb kostnoszkieletowych w późnej kredzie.
U schyłku mezozoiku, na granicy kredy i trzeciorzędu, wymarło wiele szczepów organizmów: amonity i belemnity właściwe, wyspecjalizowane małże rudysty i inoceramy, wielkie gady; uważa się, że to wielkie wymieranie było spowodowane zmianami w światowym ekosystemie pod wpływem np. uderzenia w Ziemię wielkiego meteorytu lub powszechnej regresji morza i ochłodzenia klimatu.
Skały.
Wskutek zmian paleogeograficznych i strefowości klimatu skały mezozoiku są zróżnicowane. W wąskich i długich dolinach ryftowych (ryft) powstawały początkowo lądowe osady żwirowo-piaszczyste, przemieszane z wulkanitami (lawy bazaltowe i tufy), następnie lądowe i płytkomorskie utwory solonośne (w klimacie gorącym) i piaszczysto-mułowcowe. W rozległych morskich basenach sedymentacyjnych położonych na obszarach wysokich szerokości geograficznych, dominowała sedymentacja głównie osadów okruchowych (zlepieńce, piaskowce, mułowce, iłowce i iły); w ówczesnej strefie międzyzwrotnikowej tworzyły się zaś głównie skały węglanowe (wapienie, wapienie oolitowe, kreda pisząca, margle). W głębiach oceanicznych powstawały utwory fliszu, radiolaryty oraz skały wulkaniczne (podmorskie wylewy bazaltów w grzbietach śródoceanicznych). Osady mezozoiku zawierają złoża ropy naftowej i gazu ziemnego, rud żelaza, węgli, soli, fosforytów i boksytów.
W Polsce skały mezozoiku występują na powierzchni w obrzeżeniu Gór Świętokrzyskich, na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej, Śląsku Opolskim, w Sudetach i Karpatach.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia